میرزاملکم‌خان در طول فعالیت‌های خود در مناصب دولتی، همکار وزارت خارجه وقت بوده و به‌عنوان کنسول ایران فعالیت می‌کرده و بعد از مدتی، وزیر مختار ایران در انگلستان شد و... روزی رسید که ملکم خان از همه منصب‌های دولتی خلع اختیار شد... در نوشته حاضر آمده است که ملکم‌خان امتیاز لاتاری را به یک فرد انگلیسی داد، در قرارداد رویترز نقش داشت... روزنامه قانون را منتشر کرد... میرزاملکم‌خان در مدتی که به عثمانی تبعید شده بود، در اسلامبول، با هانریت، دختر اراکلیان ارمنی، ازدواج کرد که حاصل آن یک پسر و سه دختر بود. او مدتی در مصر به‌عنوان کنسول ایران فعالیت کرد. بعد از آن به اسلامبول بازگشت و در این زمان بر اثر رفت‌وآمد در محافل ادبی و اجتماعی ترکیه با افکار افرادی چون آخوندزاده آشنا شد.

میرزاملکم‌خان در سال ۱۲۸۸.ق به تهران آمد و به سمت مستشار صدراعظم (میرزاحسین‌خان سپهسالار) منصوب گردید، سپس وزیر مختار ایران در لندن شد و لقب پرنس گرفت. وی از عوامل تاثیرگذار در جریان امتیاز رویتر بود؛ همچنین در زمینه امتیاز لاتاری (بلیت بخت‌آزمایی) نیز دست داشت و قرارداد سهام این امتیاز را پس از لغو آن در ایران توسط علما، به یک سرمایه‌دار انگلیسی در لندن فروخت که با اعلام لغو قرارداد، دولت انگلستان او را به اتهام کلاهبرداری محاکمه کرد و شاه نیز همه مناصبش را از او گرفت.

وی پس از عزل از تمام مناصب و محروم‌شدن از تمام القاب و عناوین، روزنامه قانون را برای انتقام‌گیری از شاه و صدراعظم او (در این هنگام امین‌السلطان) در لندن تاسیس کرد. قانون، «روزنامه خاصی بود که تنها حمله به سیاست ایران روز را هدف قرار داده بود و غالب مقالات و اخبار آن در پیرامون خرابی اوضاع آن روز دور می‌زد.»

تاکتیک‌های ملکم‌خان

میرزاملکم‌خان تحت‌تاثیر اوضاع جدید اروپا، به‌خصوص فرانسه و تحولات تازه در عثمانی، مطالبی را در کتابی به‌نام رساله تنظیمات (کتابچه غیبی) گردآوری کرد که اهم مسائل آن از عناصر تشکیل‌دهنده اندیشه وی نیز می‌باشند، اصالت عقل و علم، تخصص علمی و لزوم آن برای مدیریت، نفی استبداد، نقد قطبیت‌گرایی در فرهنگ ایرانی، تقلید و اخذ و اقتباس از غرب در همه امور، تبلیغ سرمایه‌داری وابسته، پروتستانتیسم اسلامی و رنسانس دینی، تطبیق ایده‌ها و اندیشه‌های نو با مقولات دینی، حقوق و آزادی‌های طبیعی بشر. به‌طورکلی ملکم در اکثر تالیفات و آثار خود رساله‌های صراط‌المستقیم، ندای عدالت، توفیق امانت، حجت مفتاح، کلمات متخیله، قانون و...، از آزادی و حقوق مدنی و اجتماعی افراد و مبارزه علیه ظلم و فساد سخن گفته است. با توجه به مطالب فوق، تاکتیک‌های میرزاملکم‌خان در فعالیت‌هایش را می‌توان در قالب اصلاحات - اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی - مورد بررسی قرار داد.

الف‌- اصلاحات سیاسی

انتشار روزنامه قانون از سوی میرزاملکم‌خان یکی از اقدامات سیاسی و حربه‌ای بسیار قوی برای انجام اصلاحات در ایران آن روز می‌باشد. توسل وی به‌ روزنامه‌نگاری درواقع معلول عزل و مغضوبیت او بود.

احتمال می‌رود ملکم‌خان برای جلب توجه بیشتر خوانندگان به این روزنامه و توسعه آن، آن را به‌طور رایگان در اختیار مخاطبان قرار می‌داده است. موضوعات اصلی روزنامه قانون بدین‌ قرار می‌باشد: «انتقاد از حکومت استبدادی، لزوم اصلاح حکمران و ایجاد عدالت قانونی، تعلیمات حزبی و دعوت مردم به اتحاد و اتفاق و قانون‌طلبی، جلب حمایت طبقه روحانی در پیشبرد هدف‌های ملی و توجه به حقوق اجتماعی زنان.» به‌عبارت‌دیگر این موارد را چنین می‌توان خلاصه کرد: ایجاد اتفاق، عدالت و ترقی در جامعه ایران.

اعتقاد ملکم بر این است که بیداری دولت از بیداری و آگاهی مردم (ملت)، آغاز می‌گردد و این مردم هستند که با آگاهی‌های هرچه‌بیشتر می‌توانند دولت را به انجام اصلاحات ترغیب کنند. بدین‌منظور وی در روزنامه قانون آزادی زنان را نیز مدنظر قرار می‌داد و در این رابطه جلوگیری از تعدد زوجات را مطرح می‌کرد؛ زیرا معتقد بود شان زن به شرایط نکاح بستگی دارد. بسیار واضح است که طرح مساله حقوق زنان در روزنامه‌ای غیردولتی و تحریم‌شده از سوی حکومت، آن‌هم در ایران آن‌روز که حتی دولت خوانندگان آن را سخت مورد پیگرد قانونی قرار می‌داد، به‌خودی‌خود افراد زیادی را ترغیب به مطالعه آن می‌کرد و درنهایت این افراد پیرو انجام اصلاحات می‌شدند.

از روش‌های سیاسی دیگر میرزاملکم‌خان، درج نامه‌های کاملا ساختگی در روزنامه قانون بود. وی با بیان روایاتی مربوط به دیدارهای تصوری بین برخی افراد ناشناس از طبقات بلندپایه کشوری در این نامه‌ها، وانمود می‌کرد:

اولاـ قانون یک روزنامه معمولی است و نامه‌های خوانندگان را دریافت ‌کرده و انتشار می‌دهد؛ آن‌هم بدون ذکر اسامی افراد (به‌دلایلی ‌که نیاز به توضیح ندارد!)

ثانیا- او با بیان نظریات خود در مورد اوضاع ایران از زبان شاهزادگان و مقامات بلندپایه دولتی و افسران رده‌بالای ارتش، می‌توانست از حمایت این طبقات مهم برخوردار شود.

ثالثا- وی امیدوار بود با کسب حمایت و پشتیبانی چنین افرادی، در حکومت ایجاد رعب و وحشت کند تا خواسته‌های او در زمینه انجام اصلاحات مورد توجه سیاستمداران و حکام قرار گیرد.

رابعا - ملکم انتظار داشت حکومت و ملت برای این نامه‌ها ارزش و اعتبار قائل شوند و بتوانند نویسندگان آن را شناسایی کنند.

همچنین میرزاملکم‌خان برای مشروعیت‌دادن به روزنامه قانون از نظر مذهبی و جلب حمایت علما و روحانیت از آن، مکاتبات فرضی با علما را در قسمت نامه‌های خود گنجاند و این مکاتبات را در روزنامه به چاپ می‌رساند. نتایجی که از این رهگذر برای میرزاملکم‌خان به‌دست می‌آمد و خود نیز البته به کسب این نتایج می‌اندیشید، این بود که اولا پیروان زیادی به‌دست آورد، ثانیا به همگان بفهماند که وی در ایران طرفداران زیادی دارد.