مناسبات و ساختار قدرت در دوره پهلوی اول- بخش پایانی

علیرضا ذاکر اصفهانی- مفهوم «توتالیتاریسم» را در ادبیات سیاسی به دو وجه سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار می‏دهند. در وجه سیاسی عبارت است از: رژیمی متمرکز و استبدادی که این تمرکز از سوی سازمانی حزبی در قالب دولتی با بوروکراسی گسترده اعمال می‏شود. در این حالت، دولت بر تمام شئون سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه نظارت کرده و راهبرد آن را انحصارا در اختیار دارد؛ به علاوه آنکه این سازمان حزبی توسط ایدئولوژی مدرن رهبری می‏شود؛ بنابراین می‏گویند که نظام‌های توتالیتر از جمله نظام‌های مدرن قلمداد می‏شوند. تحقق این صورت‌بندی را در قرن بیستم در رژیم‌های فاشیستی و نازیستی و سوسیالیستی می‏بینیم. «توتالیتاریسم سیاسی» دارای ویژگی‌های متعدد می‏باشد که از آن جمله‏اند: - حاکمیت استبداد متمرکز و دولت فراگیر - حاکمیت قدرت در دست حزب حاکم - حاکمیت فرد در راس دولت وحزب - حاکمیت ایدئولوژی مدرن - بسیج توده‏ای. البته ویژگی‌های دیگر را نیز بر آن مترتب می‏دانند؛ از جمله کارل فردریک این صفات را برای آن قائل است: ۱. یک حزب واحد توده‏ای که معمولا یک رهبر فرهمند آن را رهبری می‏کند. ۲. یک ایدئولوژی رسمی ۳. کنترل حزب بر اقتصاد ۴. کنترل حزب بر رسانه‌های همگانی ۵ . کنترل حزب بر سلاح ۶. یک نظام تروریستی کنترل پلیسی نظام‌های سیاسی توتالیتر را به دو گروه راست و چپ تقسیم می‏کنند. گرچه، در بنیاد، هر دو یکسان می‏باشند؛ ولی تفاوت‌هایی برای آنها قائل‏اند. نظام توتالیتر راست، اعم از فاشیسم و نازیسم، اساسا ضددموکراتیک و خواهان اختناق پلیسی است؛ ولی نظام کمونیستی ذاتا دموکراتیک می‏باشد، گرچه در مرحله عمل این چنین نباشد. نظام سیاسی مورد نظر حداقل دارای وجوهی از نظام‌های توتالیتر است. سلطه دستگاه حاکمه بر ارکان مختلف اجتماع به گونه‏ای که نوسازی از بالا را تحقق بخشد، آن را به سمت چنین نظامی نزدیک می‏سازد؛ به ویژه آنکه در مناسبات فرهنگی شاهد یک نظام متمرکز در عرصه ایدئولوژی‏سازی می‏باشیم. امحای نهادهای فرهنگی سنتی از قبیل مدارس قدیم، مدارس دینی و جایگزینی موسسات تمدنی مدرن در حیطه فرهنگ و تسلط بر ارکان مختلف آن چنین بستری را محقق می‏سازد. در جامعه توده‏ای، توده به عنوان ماده خامی صرفا در تیررس تبلیغات و تلقینات است. تبلیغات محیطی است که به او شخصیت می‏بخشد. به همین علت، بسیج‏پذیر است؛ یعنی رهبر مقتدر یا حزب حاکم خواست‌ها و انگیزش‌های معین را برای همسان‏سازی توده‏ها فراهم کرده و با تبلیغات مکرر و با استفاده از احساسات، ایشان را در یک بسیج عمومی به حرکت درمی‏آورد و با خود همراه می‏سازد. در چنین وضعیتی، انسان‌های منفرد، منزوی و جدای از کل جامعه به علت فقدان اطلاعات و آگاهی‌های لازم، به صورت انبوه در یک جهت همچون سیل به جریان می‏افتند. جهتی که به عنوان ایدئولوژی از سوی طبقه الیت؛ یعنی نخبگان جامعه تعیین و مقرر می‏شود و توده‏ها به آن به صورت آگاهانه و غیر آزاد و توام با عدم انتخاب پاسخ مثبت می‏دهند. علت این پاسخ به درهم شکستن هنجارها و ارزش‌های حاکم و اعتقادات و باورهایی برمی‏گردد که بر اثر تحمیل شرایط نوین به جامعه حادث می‏شود. فروپاشی جامعه سنتی و پیدایی جامعه مدرن که به نوبه خود به ضعف همبستگی اجتماعی می‏انجامد علت اصلی چنین رخدادی است. تئوری پردازان جامعه توده‏ای از قبیل متفکران اگزیستانس همچون‌هایدگر، یاسپرس و ‏اندیشمندان حوزه جامعه‏شناسی از قبیل امیل دورکیم و نظریه‏پردازان سیاسی همچون‌هانا آرنت و روانشناسانی چون اریش فروم جملگی پیدایی جامعه مدرن را در پیدایی چنین وضعیتی موثر می‏دانند. گرچه هر کدام، نقطه تاکید مشخصی دارند، با این حال، آن نظرات در یک مسیر جریان دارد. با این حال گرچه جامعه توده‌ای را محصول عصر مدرن در جامعه غربی می‏دانند؛ ولی در جریان توصیف آن وقتی از اجمال گذشته به تفصیل برویم مشاهده می‏کنیم که همان اوضاع و احوال، جوامع غیرمدرن غربی را نیز تهدید می‏کند، به گونه‏ای که چنین وضعیتی می‏تواند در آنها نیز اتفاق بیفتد. به تعبیری، در جوامع در حال توسعه یا توسعه‏نیافته و ازجمله ایران آغاز عصر پهلوی که در آن ایران دوره گذار را طی می‏کند، دچار بحران شده، به گونه‏ای که نظم سنتی گذشته فرو پاشیده یا در حال فروپاشی است. در چنین حالتی جامعه را دچار بی‏نظمی می‏بینیم که در تکاپوی رسیدن به نظم جدید است و بافت‌های قبیله‏ای، عشیره‏ای و خانوادگی گسسته یا در حال گسستن است و جامعه در تب تجربه چهارصدساله فردیت غرب و مدرنیت می‏سوزد. به قول دورکیم، جامعه در این وضعیت دچار «آنومی» (: بی‏هنجاری) شده است. به نظر او جامعه توده‏ای مظهر وضعیت آنومی است. کمرنگ شدن وجدان جمعی قبلی در این جامعه باعث گسیختن شیرازه اجتماعی شده و، در نهایت، نظم اجتماعی را بر هم می‏زند. در این موقعیت که حد وسط جامعه سنتی، با همبستگی خاص خود و جامعه جدید که خود مولد همبستگی جدید است، فرد هویت قومی، نژادی، محلی، مذهبی، طبقاتی و صنفی گذشته را از دست داده، به تعبیری البته، «از خود بیگانه»، شده و باید هویت جدیدی را در وضعیت بحران هویت احراز کند و خود را متعلق به جمعی بداند و از بی‏پناهی نجات یابد؛ بنابراین سخت در پی احیای همبستگی البته از نوع جدید است. در این حین، سازمان‌های بوروکراتیک مدرن جهت پر کردن این خلأ تاسیس می‏شوند. کار ویژه نهادهای مدرن همسان‏سازی است و همسان‏سازی ویژگی اصلی جامعه توده‏ای است. جامعه مورد نظر ما نیز در چنین وضعی به سر می‏برد. در این جامعه، تمایزات سنتی از بین رفته، با فروپاشی و گسیختگی هویت‌های قومی که در دستور کار رژیم است و همانندسازی که حتی در ظاهری‏ترین شکل خود؛ یعنی لباس و کلاه یکسان خلاصه می‏شود، دیگر جماعات گذشته به چشم نمی‏آیند. مکانیسم‌های اداری و فرهنگی جدید در تعقیب خلأ پدید آمده؛ یعنی فقدان عوامل و سازمان‌های امنیت‏بخش اجتماعی و به جهت ایجاد اجماع جدید، الگوهای رفتاری جدید، تاسیس می‏شوند. این الگوها که از منبع انضباط اخلاقی مدرن تغذیه می‏شوند جایگزین نظام اخلاقی یا علایق اخلاقی و معنوی سنتی می‏شوند. با چنین زمینه‏ای رهبری توده‏ای از بین کسانی که بیشترین آسیب را از اوضاع جاری دیده‏اند، یارگیری می‏کند. شاهزادگان و اشراف دوره قاجاری که مناسبات منضبط طبقاتی خود را از دست داده‏اند، عشایر و ایلیاتی‌ها؛ به ویژه خانزاده‏ها که نظم قبیله‏ای خود را از دست داده‏اند، طبقه متوسط جامعه شهری که خود منتقد اوضاع قبل بودند و از جمله آن دسته که به نوعی با فرهنگ مدرن آشنا شده بودند، تحصیلکرده‌های در دیار فرنگ که وضعیت موجود را نامناسب تشخیص می‏دادند و از همه مهم‌تر مشروطه‏خواهان و اصلاح‏طلبان که آمال و آرزوهای خود را ناکام می‏یافتند و کسانی که دارای ریشه‏های اجتماعی سست‏تری بودند در این بسیج عمومی شرکت کردند. پذیرش ایدئولوژی حاکم و رهبری مقتدر از سوی این جریانات ریشه در همین عامل دارد. رهبری با مدد نخبگان فکری و سیاسی که در پی ناجی بودند دست به ایدئولوژی‏سازی زد. گرچه شاه از سواد کافی بی‏بهره بود؛ ولی به این نکته واقف بود که طبقه نخبه‏ای را به همین منظور گرد خود آورد و برنامه‏های آنان را به اجرا گذارد. برخی به شیوه غیرمتعارف از آنچه در جامعه‏شناسی از مدل‌های نظام‌های سیاسی نام برده می‏شود، نوع نظام سیاسی دوره مورد نظر را با الهام از بابی سعید، «کمالیسم» نامیده‏اند. از نظر بابی سعید گفتمان کمالیسم حاوی مولفه‏های زیر بود: - غیردینی کردن - ملی‏گرایی - مدرن شدن - غربی شدن. او می‏گوید دو راهبر اول، به طور واضح، در شش شعاری که کمالیست‌ها برای تلخیص ایدئولوژی خود تدوین کرده بودند، طرح‏بندی شد. تحت عنوان، به اصطلاح «شش تیر» کمالیسم. (جمهوریخواهی، ملی‏گرایی، مردم‏گرایی، سوسیالیسم دولتی، غیردینی کردن و انقلاب‏خواهی). دو موضوع دیگر؛ یعنی مدرن شدن و غربی شدن کاملا در سراسر گفتمان به چشم می‏خورد. سعید معتقد است «کمالیسم» بر ساختار ذهنی شاه ایران تاثیر وافرداشت؛ به‌گونه‏ای که او علنا سیاست‌های آتاتورک را تقلید کرد. در اینکه رضاشاه در اعمال سیاست‌های راهبردی خود عمیقا از آتاتورک الهام گرفت تعرضی نیست. مساله این است که «کمالیسم» را در ادبیات سعید به عنوان یک گفتمان می‏یابیم و همان‏گونه که گذشت، نظام سیاسی به تعامل دو حوزه خصوصی و عمومی اشاره دارد؛ حال آنکه در گفتمان، صرف مناسبات دموکراتیک یا غیر آن به میان نمی‏آید؛ بنابراین پذیرش گفتمان «کمالیستی» به عنوان نوع نظام سیاسی خالی از اشکال نیست. با این حال، انعکاسی از محتوای آن نظام است.