امین فضلی / تحلیلگر مسائل سیاسی

جورج سمعان، از روشنفکران سیاسی لبنان و رئیس تحریریه روزنامه الحیات، حدود یک سال پیش ایجاد منطقه امن توسط ترکیه در عمق ۴۰ کیلومتری سوریه را پیش‌بینی کرده بود. وی با اشاره به توافقات میان ترکیه و آمریکا و حضور ترکیه در جمع متفقین مبارزه با داعش و همچنین فرسایشی بودن جنگ برای نیروهای سوری و استیصال آنها، پیش‌بینی تشکیل این منطقه تا قبل از پایان سال میلادی را داشت. از طرفی دیدار وزیران امورخارجه آمریکا و روسیه در آن ایام را مقدمه‌ای برای گذر از حل نظامی تغییر رژیم در سوریه به راهکار سیاسی دانسته‌بود.

راهکاری که می‌توانست برای ایران، یکی دیگر از بازیگران مهم مساله سوریه نیز جذاب باشد ولی پیش‌بینی او محقق نشد و منطقه امن ترکیه هنوز شکل نگرفته‌است و راهکار سیاسی حل بحران هنوز به نقطه مشترکی میان طرف‌های درگیر در سوریه نرسیده‌است. ولی تحولات روزهای اخیر به‌خصوص حضور آشکار نظامی ترکیه در سوریه به‌طور حتم یکی از نقاط عطف بحران سوریه خواهدبود. هفته‌ها است که ترکیه در مرکز خبرهای جهان است. اتفاقات در ترکیه با سرعت کم‌نظیری در حال وقوع است به‌طوری که پیگیری اخبار و تحلیل آنها دشوار شده است‌. کودتای چند هفته پیش با تصفیه نیروهای منسوب به جنبش خدمت ادامه دارد. اقدامات تروریستی از سوی پ‌ک‌ک و داعش بخشی از اخبار روزانه ترکیه شده‌است. جایگاه موثر ترکیه در منطقه باعث تحت‌تاثیر قرار گرفتن منطقه از وقایع و رخدادهای درون مرزهای این کشور شده به‌طوری که در روزهای اخیر شاهد چرخش‌های قابل‌ملاحظه ترکیه در حوزه دیپلماسی و سیاست‌های منطقه‌ای بوده‌ایم. روابط تیره و تار آنکارا-مسکو که پس از سقوط هواپیمای روسی توسط خلبان ترکیه‌ای به‌وجود آمده‌بود و تمامی روابط این دو کشور را تحت‌تاثیر خود داشت، با پیغام حمایت پوتین از حکومت ترکیه به دوستی مجدد این دو مبدل شد. حتی حمایت نصفه و نیمه غرب پس از کودتا از اردوغان و نزدیکی ترکیه به روسیه شایعه احتمال خروج ترکیه از ناتو را بر سر زبان‌ها انداخت.غرب در مساله سوریه کارنامه سیاهی را دوباره در برگ‌های تاریخ نوشت. اگرچه رفتار ناشایست اروپا با مهاجران جنگی تا سال‌ها در اذهان باقی خواهد ماند ولی شاید نکته مهم‌تری که کمتر به آن پرداخته شده‌است متوسل شدن غرب به هر نیرویی برای رسیدن به اهداف و منافع خود است. پس از شکست پروژه تربیت و تقویت نیروهای مخالف بشار اسد، غرب و به‌خصوص آمریکا بر روی گروه‌های تروریستی مانند «پ‌ی‌د» و «ی‌پ‌گ» حساب باز کرد و به حمایت از آنها پرداخت. حتی مخالفت سرسختانه ترکیه از این حمایت نیز مانع استفاده غرب از شاخه سوری پ‌ک‌ک برای رسیدن به اهداف خود نبود. چه بسا حمایت از این گروه بخشی از پروژه تجزیه سوریه توسط غرب و به عبارتی پیاده‌سازی طرح خاورمیانه بزرگ بود. سیاست یک بام و دو هوای غرب در برخورد با گروه‌های تروریستی و تقسیم این گروه‌ها به تروریست‌های خوب و تروریست‌های بد و استفاده از نیروی نظامی گروه تروریستی با توجیه مبارزه علیه داعش برای ترکیه غیرقابل‌قبول است. البته حضور نیروهای کرد دفاع مردمی عواقبی مانند نسل‌کشی عرب‌ها و ترکمن‌ها در برخی از مناطق آزاد شده از دست داعش را نیز درپی داشت. پس از عملیات‌های تروریستی مکرر داعش در ترکیه و مورد حمله قرار دادن نقاط مراسم عروسی، فرودگاه بین‌المللی یا توریست‌های اروپایی، ترکیه در صدد برقراری امنیت خود با ورود به خاک سوریه برآمد و ترکیه پس از حدود یک قرن وارد خاک سوریه شد. از طرفی جلوگیری از پیشروی نیروهای «ی‌پ‌گ»، شاخه نظامی حزب اتحاد دموکراتیک سوریه و تشکیل کریدوری توسط این گروه در شمال سوریه نیز از درجه اهمیت بالایی برای ترکیه برخوردار است. عدم حضور نیروهای تحت امر پ‌ی‌د در ساحل غربی رود فرات از شروطی بود که ترکیه برای ادامه همکاری با غرب مطرح کرده بود. شرکت این نیروها برای آزادسازی شهر منبج در غرب فرات از دست داعش، ترکیه را در مقابل عمل انجام‌شده قرار داد. حال پس از شکست داعش در منبج ترکیه خواستار عقب‌نشینی نیروهای موسوم به دفاع مردمی به شرق فرات است. این در حالی است که سخنگوی «ی‌پ‌گ» به عدم عقب‌نشینی این نیروها از منبج اشاره کرده است و نیروهای «ی‌پ‌گ» با اصرار بر پیشروی به سمت غرب و شمال در مقابل خواسته ترکیه مقاومت می‌کنند و به فکر اجرای طرح خود در سوریه مبنی بر ایجاد کریدور شرقی-غربی در شمال سوریه و اعلام خودمختاری در این منطقه مطابق با طرح خاورمیانه بزرگ هستند.

از بازیگران دیگر این منطقه می‌توان از گروه‌های ترکمن و عرب نام برد که تحت عنوان ارتش آزاد سوریه و در جبهه اپوزیسیون بشار اسد قرار دارند و یکی از اضلاع موثر جغرافیای سیاسی شمال سوریه به حساب می‌آیند. گروه‌هایی که بیشتر در راستای سیاست‌های ترکیه عمل می‌کنند و در حقیقت نیروهای اصلی در عملیات «سپرفرات» ترکیه هستند. پس از حمله داعش به مناطق شمالی این نیروها مجبور به عقب‌نشینی از برخی مناطق شدند. با حمایت تسلیحاتی غرب از گروه «ی‌پ‌گ» و تقویتشان پس از پیوستن نیروهای« پ‌ک‌ک» به آنها بخش‌های عمده‌ای از شمال سوریه که عرب و ترکمن‌نشین بودند به اشغال این نیروها درآمد. حتی اخباری مبنی بر تصفیه قومی توسط نیروهای کرد در مناطقی مانند تل‌ابیض برای ایجاد منطقه‌ای یک دست و زمینه‌سازی برای اعلام خودمختاری انتشار یافت. اکنون با حضور نیروهای ترکیه در خاک سوریه معادلات به نفع این گروه‌ها خواهد بود و یقینا گروه‌های ترکمن و عرب شمال سوریه برای باز پس‌گیری خاک آباء و اجدادی خود از دست داعش و «پ‌ی‌د» تلاش خواهند کرد. پازل پیچیده شمال سوریه پس از سال‌ها در حال تغییر به شکلی دیگر است. چرخش محور دیپلماسی ترکیه از غرب به قدرت‌های منطقه و فاصله‌گیری آن از کشورهایی مانند قطر و عربستان می‌تواند باعث تحول در بحران سوریه باشد. این چرخش در عین اینکه در راستای منافع ترکیه ولی می‌تواند تامین‌کننده منافع کشورهای منطقه از جمله ایران نیز باشد. نزدیکی ترکیه و روسیه درخصوص سوریه و نگاه آنها از زاویه همکاری در مبارزه با تروریسم معادلات موجود را برهم خواهد زد. در این میان شاهد نزدیکی ترکیه با ایران و تمایل آنها برای جلب‌نظر ایران برای حل بحران سوریه نیز هستیم چراکه به‌‌رغم وجود اختلاف‌نظرها، ایران و ترکیه نگرانی‌های مشابه بسیار زیادی نیز در موضوع سوریه دارند. یکی از این نقاط مشترک حفظ تمامیت ارضی سوریه و مقابله با طرح تجزیه سوریه است که مقدمه‌ای برای پیاده‌سازی طرح تجزیه کشورهای منطقه موسوم به طرح خاورمیانه بزرگ است. به نظر می‌رسد شرایط موجود در منطقه و بسترسازی برای همراهی هرچه بیشتر ترکیه یکی از کلیدهای حل بحران سوریه خواهد‌بود که یقینا نیاز به ایفای نقش مثبت ایران دارد. شاید همگرایی ایران و ترکیه در مساله سوریه نقطه عطفی برای آینده خاورمیانه باشد و ادامه همکاری دو قدرت منطقه‌ای بتواند دست قدرت‌های فرامنطقه‌ای را از خاورمیانه کوتاه کند و شاید این همکاری‌ها آغازگر ایجاد ثبات در این منطقه پر چالش باشد که بتواند صلح را برای همه مردم آن به ارمغان آورد.