مهدی زارع
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

در روز 24 خرداد 1396‌، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 4 ریشتر در محل تلاقی گسل مشا با گسل فیروزکوه در جنوب البرز مرکزی و در استان تهران رخ داد. این پهنه منطقه‌ای لرزه‌خیز است و در سال‌های اخیر توالی‌های لرزه‌ای با وقوع زمین‌لرزه‌های کوچک تا متوسط در همین پهنه رخ داده است. 6 زلزله با بزرگای بین 9/ 1 تا 4/ 2 از 14 تا 15 خرداد 95 در همین ناحیه غربی فیروزکوه در منطقه تلاقی مهم ساختاری در جنوب البرز رخ داد. این منطقه، محل تغییر روند گسل مشا (شمال غرب- جنوب شرق) به پهنه گسل فیروزکوه (شمال‌شرق- جنوب‌غرب) در حدود 25 کیلومتری جنوب‌غربی فیروز‌کوه و 100 کیلومتری شمال سمنان همان پهنه‌ای است که زلزله‌ای با بزرگای 6/ 4 در ساعت 22 و 6 دقیقه روز سه‌شنبه، 3 شهریور سال 94 در آن رخ داده است. در زلزله سال 94 این منطقه به‌دلیل آنکه در حدود 100 کیلومتری شرق تهران رخ داده بود، در تهران به‌ویژه برای بخشی از مردم که در طبقه دوم به بالای ساختمان‌ها ساکن بودند، حس شد؛ ولی اثری بر گسل‌های تهران به‌طور مستقیم نداشته است.

این ناحیه از دید خطر زمین‌لرزه توان لرزه‌زایی برای زلزله شدیدی با بزرگای بیش از 6 را دارد، ولی از سوی دیگر از این زلزله‌های کوچک رخ‌داده، الزاما نمی‌توان نتیجه مشخصی در مورد زمان مشخص زمین‌لرزه مهم بعدی گرفت.

زلزله 24 خرداد 96 فیروزکوه ممکن است تعداد زیادی پس‌لرزه داشته باشد و به شکل یک سکانس لرزه‌ای و توالی ادامه یابد. آیا این رخداد لرزه‌ای، پیش‌لرزه بوده است یا خیر؟ براساس اندازه و تعداد رخداد زمین‌لرزه‌ها تاکنون، جمع‌بندی مشخصی مبنی‌بر زمان احتمال رخداد زلزله شدید با بزرگای 6 و بیشتر بر پایه این داده نمی‌توان ارائه کرد؛ ولی احتمال وقوع آن وجود دارد؛ چون هم گسل‌های مهم در این منطقه با توان لرزه‌زایی بالا وجود دارد و هم در جنوب البرز در چهار سال گذشته شاهد رخداد زلزله‌های کوچک بودیم، در مورد خطرهای طبیعی وظیفه نهادهای مرتبط آن است که با نگاهی محافظه‌کارانه به تحلیل مسائل بپردازند. اینکه کاندید رخداد زلزله مهم بعدی پهنه گسل‌های «فیروزکوه»، «عطاری» یا گسل «مشا» است، فعلا به‌طور دقیق نمی‌دانیم؛ ولی لازم است همه پهنه‌های گسل «عطاری»، «آستانه»، «گرمسار»، «فیروزکوه» و «مشا» به‌طور خاص با دستگاه‌های لرزه‌نگاری و شتاب‌نگاری موجود رصد شوند؛ ضمن آنکه تعداد ایستگاه‌های لرزه‎‌نگاری در جنوب البرز برای رصد این گسل‌ها به‌ویژه گسل‌های آستانه، فیروزکوه، عطاری و گرمسار و مشا افزایش یابد.

ضمنا این منطقه در نزدیکی سامانه آتشفشان فعال دماوند قرار گرفته است.آخرین انفجار مهم در دماوند به حدود 7300 سال قبل و رویداد ماقبل آن به حدود 25000 سال قبل مرتبط شده است.دماوند دو مخروط بزرگ دارد، یکی مخروط قدیمی‌تر که حدود یک میلیون و هفتصد و هشتاد هزار سال قدمت دارد و دیگری مخروطی جوان‌تر که سنش به 600 هزار سال قبل می‌رسد. نکته مهم دیگری که باید به آن پرداخت احتمال تحریک گسل‌های فعال (مانند مشا و فیروزکوه) پیرامون سامانه‌های آتشفشانی بزرگ است.در کشور ژاپن در پی یکسری فعالیت‌های ولکانیکی‌ از ماه فوریه 1998 پیرامون سامانه آتشفشانی ایواته، در 3 سپتامبر 1998 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 1/ 6 در جنوب غرب سامانه آتشفشانی رخ داد. در شرایط خاص وقوع زمین‌لرزه‌های مهم می‌تواند به انفجار در قله آتشفشانی هم بینجامد.

مثلا بر پایه پژوهش‌های دیوید هیل از سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده، دو روز بعد از زلزله معروف 22 مه 1960 با بزرگای 5/ 9 در والدیویای شیلی (که با حدود 1000 کیلومتر طول گسلش در مرز فرورانش در ساحل شیلی همراه بود)، آتشفشان کوردون کاله در مرکز شیلی فعال شد.یا آتش فشان کیلالوا‌هاوایی تنها نیم ساعت بعد از زلزله 29 نوامبر 1975 با بزرگای 5/ 7رخ داد (که موجب حدود 30 کیلومتر گسلش سطحی شد). تحریک وقوع زمین‌لرزه روی گسل‌های فعال ممکن است با انبساط یا افزایش حجم و همچنین انقباض یا فشرده شدن اتاقک ماگمایی در پوسته رخ دهد. مشاهدات نشان می‌دهد که وقتی آزاد شدن تنش در اثر فعالیت‌های ولکانیکی به حد 5 تا 7 درصد افت تنش در هنگام گسیختگی گسلش برسد، احتمال تحریک گسل‌های پیرامون سامانه آتشفشانی و وقوع زمین‌لرزه وجود دارد.

از این دیدگاه لازم است تا تحریک احتمالی گسل‌های پیرامون سامانه آتشفشانی دماوند (گسل‌های مشا، لار، فیروزکوه، شمال تهران، کندوان، بلده و شمال البرز) بر‌اساس فعالیت دائمی چنین سامانه‌ای با دقت سنجیده شود. به باور نگارنده این خطر (تحریک وقوع زمین‌لرزه در اثر فعالیت‌های سامانه آتشفشانی) از خطر انفجار در قله آتشفشانی دماوند مهم‌تر است؛ چراکه ممکن است خطر انفجار در مخروط دماوند و خروج گدازه به عنوان خطری فوری مطرح نباشد، ولی خطر زمین‌لرزه شدید (به‌دلیل وجود گسل‌های فعال و تغییر شکلی که در پوسته دائما در این ناحیه رخ می‌دهد) خطری دائمی است که ممکن است با فعالیت‌های سامانه دماوند تحریک شود.