دنیای اقتصاد: اخیرا هند به منظور تحت فشار قرار دادن ایران برای در اختیار گرفتن طرح توسعه میدان گازی «فرزادB»، تهدید به کاهش خرید نفت از کشورمان کرده اما ایران اعلام کرده است که درصورت وقوع چنین مساله‌ای آلترناتیو‌های دیگری برای صادرات نفت دارد. نگاهی به آمار صادرات نفت ایران بعد از لغو تحریم‌ها نشان می‌دهد ایران بسیار سریع توانسته در بازار نفت اروپا مشتریان خود را پیدا کند و حتی نسبت به پیش از تحریم‌ها مشتریان متنوع‌تری در اروپا دارد. با این حال به‌نظر نمی‌رسد اروپا بازاری باشد که بتواند جایگاه خریداری مانند هند را به خود اختصاص دهد.

بررسی‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد به سه دلیل این موضوع چندان امکان‌پذیر و عقلانی نیست و بازار هند به مراتب برای ایران بهتر از بازار اروپا است. اول اینکه اروپا برخلاف هند تقاضای رو‌به رشدی ندارد و این موضع باعث می‌شود که رقابت در بازار اروپا بسیار نفسگیر باشد و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آتی این رقابت شدیدتر شود. دوم اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش مهمی از صادرات نفت ایران به اروپا در دوران جدید بر خلاف دوران پیش از تحریم‌ها به نفت سبک اختصاص دارد و با توجه به برنامه‌های توسعه‌ای ایران برای استفاده از میعانات گازی در پالایشگاه‌هایی چون ستاره خلیج‌فارس، با بهره‌برداری این طرح‌ها به زودی ظرفیت صادرات نفت‌سبک ایران کاهش خواهد یافت. اما سومین نکته به سابقه کشورهای اروپایی در شرایط تحریم باز‌می‌گردد. کشورهای اروپایی مجبورند که از قوانین اتحادیه اروپا پیروی کنند، از این‌رو در دوران تحریم‌ها به سرعت واردات خود از ایران را قطع کردند، بنابراین درصورتی که ایران مجددا از سوی غرب تحریم‌ شود، کشورهای اروپایی خرید نفت از ایران را متوقف خواهند کرد.

باز‌پس‌گیری بازار اروپا

یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی نفت ایران در پسابرجام که نقش بسزایی در افزایش صادرات نفت ایران داشت، قاره اروپا است. ایران با استفاده از فرصت لغو تحریم‌ها در سال ۲۰۱۶ میلادی به‌طور میانگین روزانه بیش از ۲۹۰ هزار بشکه به کشورهای اروپایی نفت صادرکرده است. البته این رقم هنوز از متوسط صادرات نفت به ۴ کشور آسیایی هند، چین، کره‌جنوبی و ژاپن که به‌طور متوسط روزانه بالغ بر ۶/ ۱ میلیون بوده، بسیار کمتر است.

بر‌اساس داده‌های منتشر شده توسط نشریه میس، ارزش صادرات نفت به کشورهای اروپایی در سال ۲۰۱۶ بالغ بر ۵۷/ ۴ میلیارد دلار بوده که ۸۱۲ میلیون دلار از این مقدار به دلیل رشد صادرات و افزایش قیمت نفت در ماه دسامبر محقق شده است. ایران در سال ۲۰۱۶ نهمین تامین‌کننده نفت قاره اروپا بوده و این در حالی است که در سال ۲۰۱۱ یعنی پیش از اعمال تحریم‌های غرب ارزش صادرات نفت ایران به قاره اروپا ۵/ ۲۳ میلیارد دلار بوده است. دلیل بالا بودن ارزش صادرات نفت ایران در دوران پیش از تحریم‌ها نسبت به سال میلادی گذشته علاوه بر قیمت بالای ۱۰۰ دلار نفت در سال ۲۰۱۱ به میزان صادرات نفت نیز مرتبط است. ایران در این سال روزانه ۵۹۸ هزار بشکه نفت به اروپا ‌فروخته است.

هرچند متوسط صادرات نفت ایران در سال گذشته میلادی بسیار پایین‌تر از سطح صادرات در سال ۲۰۱۱ بوده اما روند صادرات در این سال در مسیر افزایشی قرار داشته است. به‌طوری‌که در پایان سال یعنی در ماه دسامبر میزان فروش نفت به این منطقه ۹/ ۵۵۰ هزار بشکه بوده که تنها کمتر از ۵۰ هزار بشکه نسبت به سطح قبل از تحریم‌ها کمتر است. ایران در ماه دسامبر ۳/ ۵ درصد از نفت مورد نیاز اروپا را تامین کرده و رتبه ششم تامین‌کننده بزرگ این قاره را به خود اختصاص داده است. همچنین روند صادرات نفت ایران به این منطقه نشان می‌دهد که در ۶ ماه دوم سال ۲۰۱۶ حداقل ۶۷ هزار بشکه میزان صادرات بیشتر از متوسط سالانه آن بوده است و آمار اولیه ۲۰۱۷ نشان می‌دهد میزان صادرات ایران به کشورهای اروپایی در سطح بالایی ادامه یافته است.

به‌طور مثال اسپانیا که در سال گذشته میلادی به‌طور متوسط ۹/ ۴۹ هزار بشکه در روز از ایران نفت خریداری کرده، در ماه ژانویه سال جاری میزان خرید خود را به ۹۱ هزار بشکه در روز رسانده است. همچنین مشتریان ایتالیایی که متوسط خرید نفتشان از ایران در سال ۲۰۱۶ بالغ بر ۳/ ۴۷ هزار بشکه در روز بوده در ژانویه سال جاری میزان خرید خود را بیش از سه برابر کرده و به ۱۵۱ هزار بشکه در روز رسانده‌اند. علاوه بر ایتالیا و اسپانیا، فرانسه و یونان نیز از خریداران بزرگ اروپایی نفت ایران هستند. سال ۲۰۱۶ فرانسه ۹/ ۸۸ هزار بشکه در روز و یونان ۲/ ۵۹ هزار بشکه در روز از ایران نفت خریداری کرده‌اند. به غیر از این ۴ خریدار بزرگ، ایران سعی کرده به دیگر کشورهای اروپایی نیز نفت صادر کند و بازارهای جدیدی در اروپا برای نفت خود ایجاد کند. به‌طور مثال بلژیک با واردات روزانه ۱۵ هزار بشکه پنجمین خریدار اروپایی نفت ایران بوده است. با این حال واردات این کشور از ایران نوسان زیادی داشته است. بلژیک که اولین محموله خود را در ماه آوریل از ایران وارد کرد، بعد از واردات روزانه ۵۶هزار بشکه در ماه جولای خرید خود را به شدت کاهش داد به‌طوری‌که در ماه نوامبر تنها ۷ هزار بشکه در روز از ایران نفت وارد کرده است. از این‌رو درخصوص پایداری این کشور در خرید نفت از ایران تردید وجود دارد.

هند بازار امن نفت ایران

هند جزو ۴ کشور آسیایی محسوب می‌شود که در سال‌های تحریم خرید نفت از ایران را ادامه و با رفع تحریم‌ها به سرعت خرید نفت از ایران را افزایش داد. این کشور که با تشدید تحریم‌های غرب در سال ۲۰۱۲ میزان واردات خود از ایران را کاهش داده و به حدود ۲۰۰ هزار بشکه در روز رسانده، بزرگ‌ترین مشتری نفت ایران پس از چین بود. با لغو تحریم‌های ایران در ژانویه ۲۰۱۶، هند اقدام به افزایش خرید نفت از کشورمان کرد؛ به‌طوری‌که سال گذشته واردات این کشور از ایران بیش از ۱۰۰ درصد رشد را تجربه کرد. همچنین آن‌طور که خبرگزاری رویترز اعلام کرده‌ روند رو به رشد واردات نفت این کشور از ایران در سه ماه اول سال جاری میلادی ادامه داشته و در سه ماه نخست سال جاری میلادی، خرید نفت هند از ایران با ۹۲ درصد رشد به ۴/ ۵۷۳ هزار بشکه در روز رسیده است. اما میزان خرید هند از نفت ایران در سال ۱۷-۲۰۱۶ به بیش از ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسیده که رقم بی‌سابقه‌ای در روابط نفتی دو کشور محسوب می‌شود. موسسه تامسون رویترز با استفاده از آمارهای رفت و آمد تانکرها اعلام کرد که پالایشگاه‌های هندی در سال مالی منتهی به مارس، روزانه حدود ۵۴۱ هزار بشکه در روز از ایران نفت وارد کرده که ۱۱۵ درصد نسبت به یک سال قبل از آن افزایش داشته است. برخی پالایشگاه‌های هندی از جمله ریلاینس اینداستریز سال گذشته بعد از گذشت چند سال مجددا خرید نفت از ایران را از سر گرفتند. افزایش خرید نفت این کشور به یقین تاثیر بسزایی در بازگیری سهمش در بازار نفت داشته است.

با این حال این کشور در ماه مارس خرید نفت از ایران را کاهش داده است و با توجه به تهدید‎‌های اخیر این کشور مبنی بر کاهش واردات نفتش از ایران پیش‌بینی می‌شود این روند در سال مالی جاری ادامه داشته باشد. بر اساس این گزارش هند در ماه مارس در مقایسه با ماه فوریه ۷/ ۱۸ درصد کاهش داده و به حدود ۵۲۶ هزار بشکه در روز رسانده است. احتمال کاهش خرید نفت هند از ایران به اختلاف دو کشور بر سر توسعه یک میدان گازی به نام «فرزاد‌بی» ‌باز می‌گردد. شرکت هندی ONGC Videsh پیش از وقوع تحریم‌ها میدان گازی فرزاد را در آب‌های خلیج فارس کشف کرد و خود خواهان توسعه این میدان گازی مشترک با عربستان شد. با وجود اینکه طرح فنی توسعه میدان گازی فرزادB از سوی ایران پذیرفته شد، اما اختلافات زیادی بر سر طرح مالی وجود دارد. حال هند از پالایشگاه‌های دولتی خود خواسته واردات نفت از ایران را ۲۰ درصد کاهش دهند. ایران نیز در واکنش به این اقدام هند مهلت زمانی پرداخت پول نفت برای پالایشگاه‌های هندی را با یک سوم کاهش از ۹۰ روز به ۶۰ روز رسانده است. شرکت ملی نفت ایران همچنین تخفیفی را که به خریداران هندی برای کرایه حمل می‌دهد از ۸۰ درصد به حدود ۶۰ درصد کاهش داده است. وزیر نفت کشورمان نیز در واکنش به این اقدام هند اعلام کرد که ایران با تهدید زیر بار توافق با هندی‌ها نخواهد رفت. وی اعلام کرد که تقاضا برای نفت ایران بیش از ظرفیت صادرات است، از این رو ایران هیچ نگرانی درخصوص کاهش صادرات نفت به هند ندارد، اما آیا اروپا می‌تواند جایگزینی برای بازار نفت ایران در هند باشد؟ به سه دلیل این موضوع امکان پذیر به نظر نمی‌رسد.

نفت سبک جایگزین نفت سنگین

هرچند ایران صادرات خود را به اروپا آغاز کرده و اخیرا به سطح پیش از تحریم‌ها نزدیک شده اما داده‌ها نشان می‌دهد ترکیب نفت صادراتی به شدت تغییر کرده است. پیش از شروع تحریم‌ها اروپا بسیار به نفت سنگین ایران با درجه API حدود ۳۰-۳۱ علاقه‌مند بود، از این رو بخش زیادی از خرید این منطقه از ایران به نفت سنگین اختصاص داشت. به‌طور مثال در سال ۲۰۱۱ روزانه حدود ۴۲۴ هزار بشکه از ایران نفت سنگین و حدود ۱۱۰ هزار بشکه نفت سبک با در‌جه API حدود ۳۳-۳۴ خریداری کرده است اما بعد از لغو تحریم‌ها این توازن به هم خورده است. در حالی که صادرات نفت سنگین ایران در سال ۲۰۱۶ به ۸/ ۱۲۹ هزار بشکه در روز کاهش یافته، صادرات نفت سبک ایران نسبت به سال ۲۰۱۱ حدود ۳۰ درصد رشد کرده و به حدود ۱۵۰ هزار بشکه در روز رسیده است. حال با توجه به اینکه طرح‌هایی چون پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس که خوراک آن میعانات گازی یا همان نفت سبک است، امسال به بهره‌برداری می‌رسد ظرفیت صادرات نفت سبک ایران به سرعت رو به کاهش خواهد گذاشت.

کاهش واردات اروپا

اروپا سال‌ها است که روند توسعه‌یافتگی را طی کرده و دیگر مانند کشورهایی چون چین و هند روند رو به رشد تقاضا برای نفت را تجربه نکرده است. این در حالی است که این منطقه بیش از هر نقطه دیگری در جهان به توسعه منابع انرژی تجدید‌پذیر اقدام کرده که این موضوع خود موجب کاهش تقاضا برای نفت و دیگر سوخت‌های فسیلی در منطقه شده است. از این رو اروپا در سال ۲۰۱۶ افت ۲۰۰ هزار بشکه‌ای تقاضا برای نفت را تجربه کرد. رشد منفی تقاضا موجب تشدید رقابت در بازار اروپا خواهد شد.

بازگشت ایران به بازار اروپا کمک کرد که سهم خاورمیانه در بازار نفت این منطقه بیش از ۲۹۰هزار بشکه در سال گذشته میلادی رشد کند و به ۱۳/ ۲ میلیون بشکه برسد. با این حال در این سال سهم روسیه در بازار نفت اروپا حدود یک میلیون بشکه بیشتر از کشورهای خاورمیانه بوده است و همچنین توانسته ۲/ ۲۱۲ هزار بشکه به سهم خود در بازار اروپا بیفزاید. بین کشورهای صادرکننده نفت به اروپا تنها نیجریه بود که با افت شدید در صادرات مواجه شده است. این کشور که به دلیل افت تولید نفت، صادرات خود به قاره اروپا را کاهش داده از رتبه سومین تامین‌کننده نفت این منطقه در سال ۲۰۱۵، به جایگاه ششم سقوط کرده است. با این حال صادرات نفت این کشور ۵/ ۵۷۷ هزار بشکه در روز بوده که همچنان بالاتر از میزان صادرات نفت ایران است.

تحریم‌ها

با شروع تحریم‌ها در میانه‌های سال ۲۰۱۱ اولین کشورهایی که آغاز به کاهش خرید نفت از ایران کردند، کشورهای اروپایی بودند. آنها تنها به فاصله چند ماه خرید خود از ایران را کاملا قطع کردند. در حالی که خریداران عمده نفت ایران در آسیا خرید خود را از ایران ادامه داده و نشان دادند که مشتری مطمئن‌تری برای نفت ایران هستند. حال اگر ایران اروپا را جایگزین هند کند بازار نفت خود را با ریسک بیشتری مواجه کرده است.

سه ریسک تغییر زمین صادرات نفتی