محمود خاقانی * تهدیدهای اخیر برخی کشورهای غربی و آمریکا علیه روسیه بر سر موضوعات اوکراین موضوعی است که طی هفته‌های اخیر بازارهای کالایی را تحت تاثیر خود قرار داده و در عین حال این کشور را در مسیر مقابله با اتخاذ استراتژی‌های متفاوتی رهنمون ساخته است. کارشناسان معتقدند تصمیماتی که روسیه در انتخاب شرکای قوی‌تر خود در منطقه می‌گیرد، مساله حائز اهمیتی است که می‌تواند موضع ایران و حتی چین را بیش از گذشته تقویت کند. برخی از کارشناسان معتقدند حتی تهاتر کالایی بین ایران و روسیه که این روزها از سوی مقامات روسی به قدرت از آن دفاع می‌شود کارتی برای بازی این کشور در برابر غرب است. در این بین اما حذف دلار از مبادلات نفت روسیه استراتژی دیگری است که این روزها به گوش می‌رسد و نشان می‌دهد این کشور در موقعیتی مشابه با ایران در سال‌های اخیر واقع شده است.

به این ترتیب ادامه تحریم‌های دلاری آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران و اخیرا بحث تحریم دلاری فدراسیون روسیه این سوال را مطرح کرده است که آیا دلار آمریکا به پایان خط ایفای نقش به‌عنوان یک ارز ذخیره‌ای جهانی نزدیک‌تر شده است؟ کریس کوک (از مدیران اسبق بورس بین‌المللی نفت لندن (IPE) و محقق اقتصاد انرژی در دانشگاه لندن) در مقاله‌ای که از ایشان توسط خبرگزاری ترند در روز ۱۲ ماه آوریل ۲۰۱۴ منتشر شد معتقد است که چنانچه یک اتحادیه (اتاق) پایاپای انرژی بین‌المللی تاسیس شود (International Energy Clearing Union-IECU) ممکن است نظام‌های اقتصادی و پولی فعلی که بر اساس قیمت گذاری به دلار آمریکا عمل می‌کنند، متحول شده در مسیر جدیدی قرار گیرند که در آن قیمت گذاری‌ها بر اساس «اقتصاد انرژی» باشند. وی کشور دانمارک را مثال خوبی می‌داند که با اتخاذ سیاست‌هایی توجه به کمترین مصرف انرژی‌های کربنی (اقتصاد انرژی) به جای خرید ارزان انرژی (پرداخت پولی) موفق شد که طی حدود چهار دهه اخیر رشد اقتصادی بین ۷۰ تا ۸۰ درصد را تجربه کند. در حال حاضر ناظران با دقت تحولات اوکراین و تاثیر آن بر بازار بین‌المللی گاز طبیعی را بدلیل تحریم‌های دلاری غرب علیه روسیه پیگیری می‌کنند و این سوال‌ را مطرح می‌کنند که آیا سرانجام تحریم‌شدگان دلاری متقاعد به عبور از اقتصاد دلاری به اقتصاد انرژی خواهند شد؟

کریس کوک مطرح کرده است که بسیاری درباره اهمیت نقش دلار در اقتصاد جهان دچار اشتباه شده اند. پس از شوک نفتی سال ۱۹۷۳ توافق دولت آمریکا و خانواده آل سعود در عربستان برای پرداخت قیمت نفت به دلار آمریکا به این معنا بود که خانواده آل‌سعود پذیرفته‌اند که درآمد نفتی عربستان و ثروت و دارایی‌هایشان را در آمریکا به صورت دلاری نگهداری کنند. بنابراین، در یک معامله تجاری چنانچه قیمت مورد معامله به دلار تعیین شود، فقط برای دلایل حسابداری و نگهداری رقم تعیین شده برای ارزش مورد معامله به صورت دلار است.

در این میان اما در صورتی که کشوری نظیر جمهوری اسلامی ایران از دسترسی و ورود به سیستم اتاق پایاپای ارزی دلار محروم شده باشد (اخیرا نیز آمریکا فدراسیون روسیه را تهدید به عدم دست رسی به سیستم مذکور کرده است) آن وقت چاره‌ای نیست جز اینکه محروم شدگان برای تسویه حساب خرید و فروش‌های شان از طریق اتاق پایاپای ارز دیگری غیر از دلار آمریکا و یا معاملات پایاپای Barter اقدام کنند. بر همین اساس است که الکساندر دایاکوف، مدیر عامل شرکت گازپروم نفت (Gazprom Neft) بنا به گزارش خبرگزاری‌ها در یک گردهمایی مطبوعاتی در سنت پیترزبورگ گفته است که ۹۵ درصد مشتریان شرکت مذکور برای پرداخت بهای انرژی با ارز اروپائی یورو ابراز تمایل کرده‌اند.

در این میان اما خبرگزاری‌ها خبر از توافق جمهوری اسلامی ایران با فدراسیون روسیه (‌بیستم دی‌ماه ۱۳۹۲) مرتبط با قرارداد فروش نفت خام در برابر کالا به ارزش بیست میلیارد دلار خبر دادند و خبرگزاری رویتر به خبر مرتبط به آن بازتاب گسترده‌ای داشت که این موضوع را نیز باید در راستای دور زدن تحریم‌های غرب بررسی کرد.

متعاقبا جک لو، وزیر خزانه داری آمریکا در روز پنج‌شنبه ۲۱ فروردین ماه ۱۳۹۳ درباره این قرارداد ابراز نگرانی کرده و هشدار داده است. ماجدی، معاون وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران نیز که در بیست و دومین کنفرانس سالانه نفت و گاز خاورمیانه (MPGC)که در ایام ۲۵ و ۲۶ فروردین ماه ۹۳ در دبی برگزار شد خبر مذکور را نه تایید و نه تکذیب کرد و به خبرنگاران گفت: «بسیاری از مردم گمان می‌کنند که مساله نفت و گاز بیشترین اهمیت را دارد، اما توافق در این زمینه‌ها بسیار دشوار است زیرا هر دو کشور تولید‌کننده و صادرکننده این کالاها هستند.» وی معامله نفتی با روسیه را آسان ندانسته و گفته است: «هیچ راهی وجود ندارد که ایران نفت وگاز از روسیه دریافت کند، اما شاید بتوان نفت ایران را به روسیه فروخت و به هر حال این کار در مقطع کنونی، شدنی نیست.» وی این نکته را مورد توجه قرار داده است که «شاید این گونه معامله، یکی ازراه‌های افزایش بازرگانی میان روسیه و ایران باشد، اما تاکنون هیچ قرارداد و توافقی به دست نیامده است و مذاکرات همچنان ادامه دارد.»

در این زمینه کریس کوک معتقد است در آن قرارداد صادرات گاز طبیعی ایران به جمهوری ارمنستان به ازای واردات برق از ارمنستان، دیپلماسی انرژی شفاف مهندس زنگنه در دولت‌های هفتم و هشتم و معاوضه نفت خام دریای خزر به ازای نفت صادراتی ایران در خلیج فارس و متعاقبا توقف آن به دلیل عدم شفافیت در عملیات تجارت نفت خام در دولت‌های نهم و دهم قابل ذکر است. بر اساس این مقاله، اینک با بازگشت زنگنه به وزارت نفت به نظر می‌رسد که معاوضه نفت خام دریای خزر مجددا برقرار شود، لکن مرتبط با اخبار منتشره که قرار است روزانه حدود ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام ایران از جنوب ایران به بندر نکا در دریای خزر حمل و از آنجا به روسیه و سایر بازارها صادر شود، مقاله منتشره ابراز تردید کرده است؛ چراکه هزینه انتقال بسیار گران تمام خواهد شد.

مشارکت ایران-روسیه-چین

اخیرا سایت تحلیلی و خبری آسیا تایمز نیز مقاله‌ای منتشر کرده که در آن آمده است: «فقط یک کور نمی تواند ببیند که مشارکت استراتژیک بین روسیه و ایران و بین روسیه و چین و در واقع یک اتحاد سه جانبه روسیه - چین و ایران در حال شکل گرفتن است.»

در این رابطه کریس کوک نوشته است: «دکتر روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران در اجلاس داووس ضرورت همکاری بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان انرژی را مورد تاکید قرار داده و ضمن دعوت آنها به همکاری با یکدیگر طرحی را نیز پیشنهاد داده است. علاوه بر آن روشی برای تامین سرمایه که سابقه بسیار قدیمی دارد و قبل از به وجود آمدن نظام بانکی مرسوم بوده و به پیش خرید و پیش فروش (Prepay) شهرت دارد، تعریف شده است. در این روش بهای کالا، تجهیزات، ابزار و خدمات با تخفیفی توافقی بین طرفین قرارداد قبل از تولید و یا تحویل کالا و خدمات پرداخت می‌شود. وی افزوده است: در واقع روش Prepay در بازارهای بین‌المللی نفت خام به منظور قیمت‌سازی و قیمت‌گذاری نفت خام استفاده شده است و در سال گذشته میلادی (۲۰۱۳) روسیه و چین با استفاده از این روش و به طور شفاف قراردادی معادل ۸۵ میلیارد دلار امضا کردند.

* کارشناس ارشد انرژی