نیم‌نگاهی به معماری دوران اشکانی
رضا سلیمان نوری*
نوشتار ذیل آخرین بخش از بررسی سکه‌های باقی‌مانده از دوره اشکانیان است. نوشتاری که شاید شما را کمی بیشتر
برای تکمیل هرچه بیشتر اطلاعات خود از دوران اشکانی قصد داریم تا در این یادداشت و یکی دو یادداشت آینده از زاویه‌ای دیگر عهد حکومت پارت‌ها بر ایران و در نتیجه خراسان بزرگ را مورد بحث و بررسی قرار دهیم. در این زاویه جدید کمی بیشتر درباره معماری این عهد و خصوصیات بناهای ساخته‌شده توسط اشکانیان آشنا می‌شویم. آشنایی که بی‌شک ما را بیشتر از گذشته نسبت به ایران‌زمین و صدالبته خراسان بزرگ به عنوان مهد اشکانیان آگاه می‌کند.
نوشتار ذیل آخرین بخش از بررسی سکه‌های باقی‌مانده از دوره اشکانیان است. نوشتاری که شاید شما را کمی بیشتر
برای تکمیل هرچه بیشتر اطلاعات خود از دوران اشکانی قصد داریم تا در این یادداشت و یکی دو یادداشت آینده از زاویه‌ای دیگر عهد حکومت پارت‌ها بر ایران و در نتیجه خراسان بزرگ را مورد بحث و بررسی قرار دهیم. در این زاویه جدید کمی بیشتر درباره معماری این عهد و خصوصیات بناهای ساخته‌شده توسط اشکانیان آشنا می‌شویم. آشنایی که بی‌شک ما را بیشتر از گذشته نسبت به ایران‌زمین و صدالبته خراسان بزرگ به عنوان مهد اشکانیان آگاه می‌کند.
رضا سلیمان نوری*
نوشتار ذیل آخرین بخش از بررسی سکه‌های باقی‌مانده از دوره اشکانیان است. نوشتاری که شاید شما را کمی بیشتر
برای تکمیل هرچه بیشتر اطلاعات خود از دوران اشکانی قصد داریم تا در این یادداشت و یکی دو یادداشت آینده از زاویه‌ای دیگر عهد حکومت پارت‌ها بر ایران و در نتیجه خراسان بزرگ را مورد بحث و بررسی قرار دهیم. در این زاویه جدید کمی بیشتر درباره معماری این عهد و خصوصیات بناهای ساخته‌شده توسط اشکانیان آشنا می‌شویم. آشنایی که بی‌شک ما را بیشتر از گذشته نسبت به ایران‌زمین و صدالبته خراسان بزرگ به عنوان مهد اشکانیان آگاه می‌کند.
دو عنصر نوظهور
هرچند به رغم دوران حاکمیت طولانی پارت‌ها بر ایران که بیشترین زمان را در بین سلسله‌های مختلف شاهنشاهی این آب و خاک به خود اختصاص داده، به دلایل مختلف از جمله بروز زلزله و بلایای دیگر طبیعی و از آن مهم‌تر تخریب توسط جانشینان یعنی ساسانیان، اثری از بسیاری از آثار تاریخی باقی نمانده اما معدود آثار برجای مانده گواه عظمت معماری عهد اشکانی است. همانا بناهای باقی‌مانده از عهد اشکانیان بر این امر دلالت دارد که پارت‌ها در زمینه معماری ابتکارات بدیعی داشتند. آن‌ها با برخورداری از پیشینه غنی دوباره به دنبال احیای هنرهای فراموش شده و یا تغییریافته ایرانی بوده و نه تنها احیاگر سنت‌های گذشته معماری ایرانی شدند بلکه تحولی عظیم در زمینه شهرسازی و معماری ایجاد کردند و به معماری دو عنصر نوظهور افزودند که یکی احداث گنبد بر روی بناهای چهارضعلی یا مربع شکل و دیگر توسعه ساختمان ایوان تاق‌دار بود.
ویژگی‌های معماری پارتی
با کاوش‌هایی که در مناطق مختلف سرزمین ایران عهد اشکانی تاکنون صورت گرفته و همچنین با تامل بر آثار به جای مانده از آن دوره و آثار پس از آن که به سبک سابق ساخته شده‌اند، می‌توان موارد ذیل را به عنوان اصلی‌ترین خصوصیات سبک معماری پارتی عنوان کرد:
1_ استفاده حداکثری از مصالح بوم‌آورد: معماران پارتی در تلاش بودند تا براساس زادبوم و جغرافیای محلی که در حال ساخت بنا و معماری در آن بودند، ساختمان موردنظر خود را به‌گونه‌ای طراحی و اجرا کنند که بیشترین مواد مورداستفاده در آن از مصالح موجود در منطقه باشد.
2_استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق گنبد با استفاده از مصالح بوم‌آورد: در این عصر تلاش شده تا گنبد به عنوان یک عنصر اصلی در بنا، جانشین سقف شود.
۳_ پرهیز کردن از شکوه و ارتفاع زیاد: معماران اشکانی بر خلاف اسلاف سلوکی و هخامنشی خود سعی در کم ارتفاع ساختن بناها داشتند. آنان تلاش می‌کردند تا با جلوگیری از افزایش بی‌مورد ارتفاع بنا که تنها باعث ایجاد شکوه و عظمت در معماری می‌شد، امکان گرم وسرد کردن فضا را در کمترین زمان ممکن و همچنین به پایان رساندن بنا را در زمان کم فراهم کنند.
4_تنوع فوق‌العاده در طرح‌ها: یکی دیگر از ویژگی‌های معماری پارتی استفاده از طرح‌های متنوع و غیریکنواخت در بناهاست، به‌گونه‌ای که حتی دو ساختمان را نمی‌توان یافت که به غیر از تشابه در رعایت اصول اساسی و عمده، نقشه‌های یکسان داشته باشند. این امر دارای دو دلیل خاص بود؛ نخست گسترش بالای قلمروی امپراطوری اشکانیان و سکونت اقوام مختلف با طرز فکر و ادیان مختلف در اقصی نقاط آن و دیگر روحیه آزادی‌خواهی و تنوع‌طلبی خاص پارت‌ها.
5_استفاده از ملات در ساختمان‌سازی: معماران اشکانی برای نخستین بار استفاده از ملات را به عنوان پوشاننده درزها و متصل‌کننده بخش‌های مختلف ساختمانی به هم اجرایی کردند. این امر باعث شد تا آنان بتوانند فضاهای معماری وسیع را ایجاد نمایند. یکی از ملات‌های مورد استفاده در این دوران « گیرچارو » یا «قیر چارو» بود. این ملات تشکیل‌شده از شیرآهک، خاک رس شسته‌شده و آسیاشده، گچ نیم‌پخته و نیم‌کوب، گاورس که نوعی ماسه با دانه‌هایی به اندازه ارزن است، شکرسنگ و شیره انگور یا خرما بود که البته بعضی اوقات و بر اساس تنوع اقلیمی پشم بز یا پشم شتر نیز بدان افزوده می‌شد. این ملات به علت استحکام زیاد در مقابل فشار و همچنین داشتن مقاومت مطلوب در مقابل نفوذ آب در دیوار سدها و پایه پل‌ها و هم چنین برای اندود سقف و دیوار ساختمان ها و...مورد استفاده قرار می‌گرفت. «ساروج» یا «چارو» دیگر ملات مورداستفاده توسط معماران عصر اشکانی است. این ملات هم از شیرآهک، خاک‌رس و احتمالا خاکستر تشکیل شده و برای ساخت بناهای آبی و البته پی ساختمان‌ها از آن استفاده می‌شد.
ناگفته نماند که مصالح ساختمانی مورد استفاده در زمان اشکانیان بیشتر سنگ‌های پاک‌تراش بود. برای آراستن ساختمان‌ها نیز از کاشی‌های لعاب‌دار، لاجورد و نیز اندود گچ استفاده می‌شد. همچنین کف بناهای حکومتی و کاخ‌ها با سنگ‌ریزه‌های رنگی فرش کردن استفاده می‌شد.
۶_استفاده از هنر گچ‌بری: جلوه مهم هنری دیگر معماری این عصر، استفاده از هنر گچ‌بری در بناهاست. این امر رواج بسیاری داشته و نقوش آن تلفیقی از سبک یونانی و هخامنشی بوده است. گچ‌بری دیوارهای مکشوف در آشور، اوروک در عراق و کوه خواجه در سیستان بهترین‌های این هنر در عهد اشکانیان محسوب می‌شوند. رونق هنر گچ‌بری در دوران پارت‌ها بیشتر به سبب وفور گچ معدنی و سهولت کار با آن بوده که رغبت بیشتری در استفاده از این روش تزئینی را باعث شده است. در آن روزگار ملات گچ به سهولت بر دیوار کشیده می‌شد و به سرعت خود را می‌گرفت و سفت می‌شد، لذا هنرمندان اشکانی به سرعت و سهولت می‌توانستند سطح وسیعی را با نقش و نگاره‌های زنجیره‌ای بپوشانند.
*کارشناس‌ارشد ایرانشناسی و خراسان‌پژوه
نوشتار ذیل آخرین بخش از بررسی سکه‌های باقی‌مانده از دوره اشکانیان است. نوشتاری که شاید شما را کمی بیشتر
برای تکمیل هرچه بیشتر اطلاعات خود از دوران اشکانی قصد داریم تا در این یادداشت و یکی دو یادداشت آینده از زاویه‌ای دیگر عهد حکومت پارت‌ها بر ایران و در نتیجه خراسان بزرگ را مورد بحث و بررسی قرار دهیم. در این زاویه جدید کمی بیشتر درباره معماری این عهد و خصوصیات بناهای ساخته‌شده توسط اشکانیان آشنا می‌شویم. آشنایی که بی‌شک ما را بیشتر از گذشته نسبت به ایران‌زمین و صدالبته خراسان بزرگ به عنوان مهد اشکانیان آگاه می‌کند.
دو عنصر نوظهور
هرچند به رغم دوران حاکمیت طولانی پارت‌ها بر ایران که بیشترین زمان را در بین سلسله‌های مختلف شاهنشاهی این آب و خاک به خود اختصاص داده، به دلایل مختلف از جمله بروز زلزله و بلایای دیگر طبیعی و از آن مهم‌تر تخریب توسط جانشینان یعنی ساسانیان، اثری از بسیاری از آثار تاریخی باقی نمانده اما معدود آثار برجای مانده گواه عظمت معماری عهد اشکانی است. همانا بناهای باقی‌مانده از عهد اشکانیان بر این امر دلالت دارد که پارت‌ها در زمینه معماری ابتکارات بدیعی داشتند. آن‌ها با برخورداری از پیشینه غنی دوباره به دنبال احیای هنرهای فراموش شده و یا تغییریافته ایرانی بوده و نه تنها احیاگر سنت‌های گذشته معماری ایرانی شدند بلکه تحولی عظیم در زمینه شهرسازی و معماری ایجاد کردند و به معماری دو عنصر نوظهور افزودند که یکی احداث گنبد بر روی بناهای چهارضعلی یا مربع شکل و دیگر توسعه ساختمان ایوان تاق‌دار بود.
ویژگی‌های معماری پارتی
با کاوش‌هایی که در مناطق مختلف سرزمین ایران عهد اشکانی تاکنون صورت گرفته و همچنین با تامل بر آثار به جای مانده از آن دوره و آثار پس از آن که به سبک سابق ساخته شده‌اند، می‌توان موارد ذیل را به عنوان اصلی‌ترین خصوصیات سبک معماری پارتی عنوان کرد:
1_ استفاده حداکثری از مصالح بوم‌آورد: معماران پارتی در تلاش بودند تا براساس زادبوم و جغرافیای محلی که در حال ساخت بنا و معماری در آن بودند، ساختمان موردنظر خود را به‌گونه‌ای طراحی و اجرا کنند که بیشترین مواد مورداستفاده در آن از مصالح موجود در منطقه باشد.
2_استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق گنبد با استفاده از مصالح بوم‌آورد: در این عصر تلاش شده تا گنبد به عنوان یک عنصر اصلی در بنا، جانشین سقف شود.
۳_ پرهیز کردن از شکوه و ارتفاع زیاد: معماران اشکانی بر خلاف اسلاف سلوکی و هخامنشی خود سعی در کم ارتفاع ساختن بناها داشتند. آنان تلاش می‌کردند تا با جلوگیری از افزایش بی‌مورد ارتفاع بنا که تنها باعث ایجاد شکوه و عظمت در معماری می‌شد، امکان گرم وسرد کردن فضا را در کمترین زمان ممکن و همچنین به پایان رساندن بنا را در زمان کم فراهم کنند.
4_تنوع فوق‌العاده در طرح‌ها: یکی دیگر از ویژگی‌های معماری پارتی استفاده از طرح‌های متنوع و غیریکنواخت در بناهاست، به‌گونه‌ای که حتی دو ساختمان را نمی‌توان یافت که به غیر از تشابه در رعایت اصول اساسی و عمده، نقشه‌های یکسان داشته باشند. این امر دارای دو دلیل خاص بود؛ نخست گسترش بالای قلمروی امپراطوری اشکانیان و سکونت اقوام مختلف با طرز فکر و ادیان مختلف در اقصی نقاط آن و دیگر روحیه آزادی‌خواهی و تنوع‌طلبی خاص پارت‌ها.
5_استفاده از ملات در ساختمان‌سازی: معماران اشکانی برای نخستین بار استفاده از ملات را به عنوان پوشاننده درزها و متصل‌کننده بخش‌های مختلف ساختمانی به هم اجرایی کردند. این امر باعث شد تا آنان بتوانند فضاهای معماری وسیع را ایجاد نمایند. یکی از ملات‌های مورد استفاده در این دوران « گیرچارو » یا «قیر چارو» بود. این ملات تشکیل‌شده از شیرآهک، خاک رس شسته‌شده و آسیاشده، گچ نیم‌پخته و نیم‌کوب، گاورس که نوعی ماسه با دانه‌هایی به اندازه ارزن است، شکرسنگ و شیره انگور یا خرما بود که البته بعضی اوقات و بر اساس تنوع اقلیمی پشم بز یا پشم شتر نیز بدان افزوده می‌شد. این ملات به علت استحکام زیاد در مقابل فشار و همچنین داشتن مقاومت مطلوب در مقابل نفوذ آب در دیوار سدها و پایه پل‌ها و هم چنین برای اندود سقف و دیوار ساختمان ها و...مورد استفاده قرار می‌گرفت. «ساروج» یا «چارو» دیگر ملات مورداستفاده توسط معماران عصر اشکانی است. این ملات هم از شیرآهک، خاک‌رس و احتمالا خاکستر تشکیل شده و برای ساخت بناهای آبی و البته پی ساختمان‌ها از آن استفاده می‌شد.
ناگفته نماند که مصالح ساختمانی مورد استفاده در زمان اشکانیان بیشتر سنگ‌های پاک‌تراش بود. برای آراستن ساختمان‌ها نیز از کاشی‌های لعاب‌دار، لاجورد و نیز اندود گچ استفاده می‌شد. همچنین کف بناهای حکومتی و کاخ‌ها با سنگ‌ریزه‌های رنگی فرش کردن استفاده می‌شد.
۶_استفاده از هنر گچ‌بری: جلوه مهم هنری دیگر معماری این عصر، استفاده از هنر گچ‌بری در بناهاست. این امر رواج بسیاری داشته و نقوش آن تلفیقی از سبک یونانی و هخامنشی بوده است. گچ‌بری دیوارهای مکشوف در آشور، اوروک در عراق و کوه خواجه در سیستان بهترین‌های این هنر در عهد اشکانیان محسوب می‌شوند. رونق هنر گچ‌بری در دوران پارت‌ها بیشتر به سبب وفور گچ معدنی و سهولت کار با آن بوده که رغبت بیشتری در استفاده از این روش تزئینی را باعث شده است. در آن روزگار ملات گچ به سهولت بر دیوار کشیده می‌شد و به سرعت خود را می‌گرفت و سفت می‌شد، لذا هنرمندان اشکانی به سرعت و سهولت می‌توانستند سطح وسیعی را با نقش و نگاره‌های زنجیره‌ای بپوشانند.
*کارشناس‌ارشد ایرانشناسی و خراسان‌پژوه
ارسال نظر