اکوتوریسم؛ اما و اگرها؟
دکتر مژگان ثابت تیموری*
اکوتوریسم واژه‌ای است که از سالهای ۱۹۹۰ به عنوان دست‌مایه جنبش‌های غیردولتی و سازمان‌های مردمنهاد برای مقابله با دست‌اندازی و تخریب محیط زیست و نیز از سوی کارشناسان اقتصادی به عنوان محل درآمد جدید و کمهزینه مورد استفاده قرار گرفت و در سال ۱۹۹۱ تشکلی به نام جامعه بین‌الملل اکوتوریسم (TIES) با تعریف اکوتوریسم شکل سازمان‌یافته‌ای به خود گرفت.
بر اساس تعریف ارائه‌شده، «اکوتوریسم، سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که درآن محیط زیست حفظ شده و رفاه مردم بومی محقق شود.
اکوتوریسم واژه‌ای است که از سالهای ۱۹۹۰ به عنوان دست‌مایه جنبش‌های غیردولتی و سازمان‌های مردمنهاد برای مقابله با دست‌اندازی و تخریب محیط زیست و نیز از سوی کارشناسان اقتصادی به عنوان محل درآمد جدید و کمهزینه مورد استفاده قرار گرفت و در سال ۱۹۹۱ تشکلی به نام جامعه بین‌الملل اکوتوریسم (TIES) با تعریف اکوتوریسم شکل سازمان‌یافته‌ای به خود گرفت.
بر اساس تعریف ارائه‌شده، «اکوتوریسم، سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که درآن محیط زیست حفظ شده و رفاه مردم بومی محقق شود.
دکتر مژگان ثابت تیموری*
اکوتوریسم واژه‌ای است که از سالهای ۱۹۹۰ به عنوان دست‌مایه جنبش‌های غیردولتی و سازمان‌های مردمنهاد برای مقابله با دست‌اندازی و تخریب محیط زیست و نیز از سوی کارشناسان اقتصادی به عنوان محل درآمد جدید و کمهزینه مورد استفاده قرار گرفت و در سال ۱۹۹۱ تشکلی به نام جامعه بین‌الملل اکوتوریسم (TIES) با تعریف اکوتوریسم شکل سازمان‌یافته‌ای به خود گرفت.
بر اساس تعریف ارائه‌شده، «اکوتوریسم، سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که درآن محیط زیست حفظ شده و رفاه مردم بومی محقق شود.» این تعریف در سال ۱۹۹۶ توسط اتحادیه جهانی حفاظت (WCU) به این ترتیب اصلاح شد: «اکوتوریسم سفری مسئولانه بر مبنای حفاظت از محیط زیست است که به منظور لذت بردن از مناطق نسبتاً بکر و طبیعی با تمامی ویژگی‌های حال و گذشته، برنامه‌ریزی می‌شود و سبب ترویج حفظ محیط زیست خواهد شد. سفر این گردشگران با حداقل تأثیر منفی بر منابع طبیعی بوده و بومیان ساکن در مناطق مورد تفرج، از سود حاصل از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی بهره‌مند می‌شوند.»
با این همه باید دانست که «اکوتوریسم» از دو واژه «اکو» به معنای «خانه یا بوم» و توریسم، همان واژه آشنای گردشگری تشکیل شده است. بنابراین نمی‌توان آن را طبیعتگردی دانست چراکه واژه اکو در برگیرنده تمامی اجزای یک اکوسیستم است که بخشی از آن طبیعت است. بنابراین نبایستی طبیعتگردی را معادل بوم‌گردی دانست. آنچه مسلم است این واژه مصطلح و عام در حال حاضر سبب بهبود بازار گردشگری خصوصاً در جامعه جوان و تحصیل کرده است که برای دریافت آرامش روحی به دل طبیعت پناه برده و برخی نیز بر اساس تعریف ارائه شده با دید کاملاً زیست محیطی به محیطهای تفرجگاهی وارد می‌شوند که علاوه بر لذت بردن از اوقات فراغت در دل طبیعت، با حرکاتی نمادین به پاکسازی طبیعت هم اقدام نمایند.
آنچه مهم است نفع جوامع محلی است که طبیعت و منابع طبیعی پیرامونی آن‌ها، سرمایه اصلی زندگی ایشان بوده و در صورت دست‌اندازی غیربومیان به این فضا، بایستی حقوق آن‌ها نیز تأمین شود. چه بسا که با ورود گردشگران به این محیط بکر، تأثیرات حضور ایشان از جمله ورود فرهنگ غیربومی تا تغییر و تخریب، ناامنی، باقی‌گذاشتن پسماند و زباله، شکار، آتش‌سوزی و ...، سبب مزاحمت و نارضایتی، از بین رفتن منابع زندگی بومیان و در نتیجه مهاجرت، از بین رفتن حرفه اصلی و سنتی که به دلیل وجود منابع کسب درآمد سریع و غیر بومی برای رفع نیاز گردشگران، گردیده و فضای مورد تفرج را از وضعیت طبیعی و جذاب مورد نظر خارج می‌کند.
هدف در اکوتوریسم به معنای واقعی آن، توسعه حرفه‌های بومی و سنتی برای کسب درآمد ساکنان محلی است و لذا تفرج‌کننده یا گردشگر است که باید نیاز خود را از آن محل تأمین کند و تا حد ممکن با آگاهی قبلی از آن محیط خود را به لحاظ فرهنگی، نوع پوشش و حتی رفتار اجتماعی به جامعه میزبان نزدیک کند تا بتواند به عنوان میهمانی خوب، قلمدادشده و از لذت سفر به طور کامل بهره‌مند شود. این بوم‌ها می‌تواند یک روستا با مزارع و محیط طبیعی پیرامونی آن باشد یا یک منطقه از طبیعت که در دل آن روستاها یا محل اتراق عشایر باشد. نتیجه اینکه هدف گردشگر یا منطقه هدف گردشگری است که نوع گردشگری را تعیین می‌کند اما هر چه باشد نتیجه آن باید منجر به پایداری آن نوع گردشگری، حفاظت از محیط طبیعی و اجزای آن، حفظ فرهنگ بومیان و تأمین عواید حاصله از ورود گردشگران برای جامعه محلی و میزبان باشد.
مسلم است که برای تحقق اهداف اکوتوریستی، اطلاع‌رسانی به گردشگران (خصوصاً گردشگران ناآشنا) و آموزش ایشان قبل از سفر در اولویت قراردارد، چراکه هم باعث کاهش صدمات و خسارات برای گردشگر و هم سبب رضایتمندی جامعه میزبان خواهد شد. به این منظور تربیت راهنمایان گردشگری در تخصص‌های مختلف می‌تواند یکی از روش‌های مناسبی باشد که علاوه بر ایجاد اشتغال برای گروهی از افراد جوان، دلسوز و علاقمند، برنامه‌سفری هدفمند را ارائه نماید. خوشبختانه در این مسیر گام‌هایی نیز برداشته شده و راهنمایان گردشگری متخصص بوم‌گردشگری، طبیعت‌گردشگری و زمین‌گردشگری که اغلب از میان طبیعت دوستان، فارغ‌التحصیلان رشته‌های محیط‌زیست، اکوتوریسم و گرایش‌های مختلف گردشگری و دوره دیده هستند، وارد این حرفه شده‌اند.
در این مسیر، شناسایی نقاط هدف گردشگری طبیعی و بوم گردشگری، یکی از وظایفی است که باید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با مشاوره و مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست، به آن بپردازد تا نقاطی با درجات امنیت، آسایش، تنوع و مجاز شناسایی و پس از رتبه بندی به آژانس‌های گردشگری ارائه شود تا بر اساس آن، راهنمایان گردشگری، اطلاعات خود را تکمیل و برای معرفی این خدمت به مشتریان اقدام نمایند. البته لازم به ذکر است که پس از شاسایی نقاط هدف گردشگری بایستی، ساکنین محلی نیز مطلع شوند تا مهیای پذیرایی از میمانان خود باشند. سپس با ارائه آموزش‌های لازم به هر دو گروه تفرج‌کننده و میزبان، اقدام به برگزاری تورهای گردشگری طبیعی کرد.
لازم به ذکر است که بهره‌برداری از هر فضا باید براساس ظرفیت تحمل محیطی آن صورت پذیرد، چراکه در غیر این صورت عواقب زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی خواهد داشت که در زمانی نه چندان طولانی، آن محیط را غیر قابل بهره‌برداری برای ساکنان و تفرج‌کنندگان خواهد نمود. لذا بر اساس محاسبات ظرفیت تحمل محیطی و نیز شناسایی نقاط آسایش در بوم‌های هدف، باید اقدام به برنامه‌ریزی مناسب برای طبیعت‌گردان، بوم‌گردان و زمین گردشگران شد. این برنامه باید توسط مسئولان مربوطه به صورت دستورالعمل در اختیار آژانس‌های گردشگری و گروه‌های تفرج‌کننده برسد تا از ورود بیش از ظرفیت پرهیز شده و فضا برای بهره‌برداری مناسب و آرام‌بخش، که هدف این نوع گردشگری می‌باشد، تأمین شود.
*عضوهیأت علمی گروه مدیریت و برنامه‌ریزی گردشگری، پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی
اکوتوریسم واژه‌ای است که از سالهای ۱۹۹۰ به عنوان دست‌مایه جنبش‌های غیردولتی و سازمان‌های مردمنهاد برای مقابله با دست‌اندازی و تخریب محیط زیست و نیز از سوی کارشناسان اقتصادی به عنوان محل درآمد جدید و کمهزینه مورد استفاده قرار گرفت و در سال ۱۹۹۱ تشکلی به نام جامعه بین‌الملل اکوتوریسم (TIES) با تعریف اکوتوریسم شکل سازمان‌یافته‌ای به خود گرفت.
بر اساس تعریف ارائه‌شده، «اکوتوریسم، سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که درآن محیط زیست حفظ شده و رفاه مردم بومی محقق شود.» این تعریف در سال ۱۹۹۶ توسط اتحادیه جهانی حفاظت (WCU) به این ترتیب اصلاح شد: «اکوتوریسم سفری مسئولانه بر مبنای حفاظت از محیط زیست است که به منظور لذت بردن از مناطق نسبتاً بکر و طبیعی با تمامی ویژگی‌های حال و گذشته، برنامه‌ریزی می‌شود و سبب ترویج حفظ محیط زیست خواهد شد. سفر این گردشگران با حداقل تأثیر منفی بر منابع طبیعی بوده و بومیان ساکن در مناطق مورد تفرج، از سود حاصل از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی بهره‌مند می‌شوند.»
با این همه باید دانست که «اکوتوریسم» از دو واژه «اکو» به معنای «خانه یا بوم» و توریسم، همان واژه آشنای گردشگری تشکیل شده است. بنابراین نمی‌توان آن را طبیعتگردی دانست چراکه واژه اکو در برگیرنده تمامی اجزای یک اکوسیستم است که بخشی از آن طبیعت است. بنابراین نبایستی طبیعتگردی را معادل بوم‌گردی دانست. آنچه مسلم است این واژه مصطلح و عام در حال حاضر سبب بهبود بازار گردشگری خصوصاً در جامعه جوان و تحصیل کرده است که برای دریافت آرامش روحی به دل طبیعت پناه برده و برخی نیز بر اساس تعریف ارائه شده با دید کاملاً زیست محیطی به محیطهای تفرجگاهی وارد می‌شوند که علاوه بر لذت بردن از اوقات فراغت در دل طبیعت، با حرکاتی نمادین به پاکسازی طبیعت هم اقدام نمایند.
آنچه مهم است نفع جوامع محلی است که طبیعت و منابع طبیعی پیرامونی آن‌ها، سرمایه اصلی زندگی ایشان بوده و در صورت دست‌اندازی غیربومیان به این فضا، بایستی حقوق آن‌ها نیز تأمین شود. چه بسا که با ورود گردشگران به این محیط بکر، تأثیرات حضور ایشان از جمله ورود فرهنگ غیربومی تا تغییر و تخریب، ناامنی، باقی‌گذاشتن پسماند و زباله، شکار، آتش‌سوزی و ...، سبب مزاحمت و نارضایتی، از بین رفتن منابع زندگی بومیان و در نتیجه مهاجرت، از بین رفتن حرفه اصلی و سنتی که به دلیل وجود منابع کسب درآمد سریع و غیر بومی برای رفع نیاز گردشگران، گردیده و فضای مورد تفرج را از وضعیت طبیعی و جذاب مورد نظر خارج می‌کند.
هدف در اکوتوریسم به معنای واقعی آن، توسعه حرفه‌های بومی و سنتی برای کسب درآمد ساکنان محلی است و لذا تفرج‌کننده یا گردشگر است که باید نیاز خود را از آن محل تأمین کند و تا حد ممکن با آگاهی قبلی از آن محیط خود را به لحاظ فرهنگی، نوع پوشش و حتی رفتار اجتماعی به جامعه میزبان نزدیک کند تا بتواند به عنوان میهمانی خوب، قلمدادشده و از لذت سفر به طور کامل بهره‌مند شود. این بوم‌ها می‌تواند یک روستا با مزارع و محیط طبیعی پیرامونی آن باشد یا یک منطقه از طبیعت که در دل آن روستاها یا محل اتراق عشایر باشد. نتیجه اینکه هدف گردشگر یا منطقه هدف گردشگری است که نوع گردشگری را تعیین می‌کند اما هر چه باشد نتیجه آن باید منجر به پایداری آن نوع گردشگری، حفاظت از محیط طبیعی و اجزای آن، حفظ فرهنگ بومیان و تأمین عواید حاصله از ورود گردشگران برای جامعه محلی و میزبان باشد.
مسلم است که برای تحقق اهداف اکوتوریستی، اطلاع‌رسانی به گردشگران (خصوصاً گردشگران ناآشنا) و آموزش ایشان قبل از سفر در اولویت قراردارد، چراکه هم باعث کاهش صدمات و خسارات برای گردشگر و هم سبب رضایتمندی جامعه میزبان خواهد شد. به این منظور تربیت راهنمایان گردشگری در تخصص‌های مختلف می‌تواند یکی از روش‌های مناسبی باشد که علاوه بر ایجاد اشتغال برای گروهی از افراد جوان، دلسوز و علاقمند، برنامه‌سفری هدفمند را ارائه نماید. خوشبختانه در این مسیر گام‌هایی نیز برداشته شده و راهنمایان گردشگری متخصص بوم‌گردشگری، طبیعت‌گردشگری و زمین‌گردشگری که اغلب از میان طبیعت دوستان، فارغ‌التحصیلان رشته‌های محیط‌زیست، اکوتوریسم و گرایش‌های مختلف گردشگری و دوره دیده هستند، وارد این حرفه شده‌اند.
در این مسیر، شناسایی نقاط هدف گردشگری طبیعی و بوم گردشگری، یکی از وظایفی است که باید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با مشاوره و مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست، به آن بپردازد تا نقاطی با درجات امنیت، آسایش، تنوع و مجاز شناسایی و پس از رتبه بندی به آژانس‌های گردشگری ارائه شود تا بر اساس آن، راهنمایان گردشگری، اطلاعات خود را تکمیل و برای معرفی این خدمت به مشتریان اقدام نمایند. البته لازم به ذکر است که پس از شاسایی نقاط هدف گردشگری بایستی، ساکنین محلی نیز مطلع شوند تا مهیای پذیرایی از میمانان خود باشند. سپس با ارائه آموزش‌های لازم به هر دو گروه تفرج‌کننده و میزبان، اقدام به برگزاری تورهای گردشگری طبیعی کرد.
لازم به ذکر است که بهره‌برداری از هر فضا باید براساس ظرفیت تحمل محیطی آن صورت پذیرد، چراکه در غیر این صورت عواقب زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی خواهد داشت که در زمانی نه چندان طولانی، آن محیط را غیر قابل بهره‌برداری برای ساکنان و تفرج‌کنندگان خواهد نمود. لذا بر اساس محاسبات ظرفیت تحمل محیطی و نیز شناسایی نقاط آسایش در بوم‌های هدف، باید اقدام به برنامه‌ریزی مناسب برای طبیعت‌گردان، بوم‌گردان و زمین گردشگران شد. این برنامه باید توسط مسئولان مربوطه به صورت دستورالعمل در اختیار آژانس‌های گردشگری و گروه‌های تفرج‌کننده برسد تا از ورود بیش از ظرفیت پرهیز شده و فضا برای بهره‌برداری مناسب و آرام‌بخش، که هدف این نوع گردشگری می‌باشد، تأمین شود.
*عضوهیأت علمی گروه مدیریت و برنامه‌ریزی گردشگری، پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی
ارسال نظر