لذت مصرف

«مصرف انرژی ایرانی‌ها ۷ تا ۸ برابر متوسط جهانی است»، «ایرانی‌ها زیاد بنزین مصرف می‌کنند»، «مصرف سیگار در بین ایرانی‌ها در حال گسترش است.» جمله‌هایی که خواندید یا مشابه آنها احتمالا دست‌کم یک بار به گوشتان خورده و به‌عنوان یک «ایرانی» شما را با این سوال مواجه کرده است که چرا میانگین مصرف ایرانیان از آب گرفته تا بنزین از استانداردهای معمول دنیا بیشتر است؟ جمله‌هایی که خواندید شاید تکراری به‌نظر برسند اما به‌نظر می‌رسد با هر بار تکرار آنها نه تنها از اهمیتشان کاسته نمی‌شود بلکه چاره‌جویی برای یافتن ریشه‌ها و راهکارهایی برای قطع آنها، چه از سوی دولت و چه از سوی گروه‌های مردمی ضروری‌تر به نظر می‌رسد. این ضرورت در شرایطی احساس می‌شود که آمارهای رشد مصرف هر روز و هر روز در حال پشت سر گذاشتن مرزهای هشدار هستند. پیشتازی ایرانیان در «مصرف» اگرچه وجوه مختلفی دارد و هم‌اکنون بسیاری از منابع طبیعی کشور را با تهدیدهایی فراوان همراه کرده است، اما در رابطه با برخی کالاها که به شکل مستقیم سلامت افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد نیز شکلی هشداردهنده به خود گرفته است. در این میان مصرف روزافزون کالاهایی مانند سیگار یا بنزین که با سلامت افراد ارتباط مستقیم دارد در حالی هزینه‌های اقتصادی سنگینی به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند که به نظر می‌رسد زیر سایه یارانه‌های دولتی و فشار لابی‌های قدرتمند، برای کاستن از سرعت رشد مصرف آنها باید چاره‌ای اساسی جست‌وجو کرد.

بنزین ارزان بلای جان شهرها

بنزین یکی از کالاهایی است که هر یک لیتر مصرف بیشتر آن چه به لحاظ پرداخت یارانه سوخت و چه به لحاظ افزایش هزینه‌های درمانی، باری سنگین روی دوش دولت‌ها است. با این حال نگاهی به تجربه جهانی نشان می‌دهد در کشورهایی که برنامه‌های منسجم برای کنترل آلودگی و گسترش وسایل حمل‌ونقل عمومی از محل درآمدهای مالیات بر سوخت وجود دارد، از ابزارهای قیمتی و مالیاتی برای کنترل مصرف سوخت و افزایش درآمدهای دولتی از این محل به‌خوبی بهره برده می‌شود. اما در ایران بر خلاف تجربه جهانی، قیمت بنزین با وجود اجرای قانون هدفمندسازی همچنان در دست‌انداز «ارزان‌فروشی» باقی مانده است و با فاصله گرفتن از قیمت‌های جهانی رتبه هفتم ارزان‌ترین بنزین دنیا را به خود اختصاص داده است. این کالا که حالا تبدیل به خونی در رگ‌های کلان‌شهرها شده و مانعی برای گسترش فرهنگ استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی است، در دو سال اخیر قیمتی ثابت داشته است.

ما ایرانی‌ها چقدر بنزین می‌سوزانیم؟

مصرف روزانه بنزین در ایران در تیر ماه گذشته مرز ۸۳ میلیون لیتر در روز را که رکوردی بی‌سابقه به‌شمار می‌رود پشت‌سر گذاشت. در ایران روزانه ۶۷ میلیون لیتر بنزین تولید می‌شود و برای پاسخگویی به تقاضای بالایی که برای مصرف بنزین وجود دارد کشور همچنان نیازمند واردات متوسط ۱۲ تا ۱۶ میلیون لیتر بنزین در روز است که سالانه هزینه‌ای بین ۵ تا ۹ هزار میلیارد تومان روی دست دولت می‌گذارد. به این ترتیب دولت درحالی‌که می‌تواند با اصلاح قیمت بنزین به درآمدهای خود بیفزاید و زندگی شهری مناسب‌تری را با گسترش وسایل حمل‌ونقل عمومی برای مردم رقم بزند، هنوز به علت وجود این تصور که با افزایش قیمت بنزین همه چیز گران می‌شود از انجام این کار امتناع می‌کند. هرچند قرار است با بهره‌برداری کامل از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، ایران در تولید بنزین خودکفا و حتی به صادرکننده بنزین نیز تبدیل شود اما کارشناسان با اشاره به روند رو به رشد تولیدات خودرو، نبود زیرساخت‌های مناسب حمل‌ونقل عمومی و همچنین غیرواقعی بودن قیمت بنزین عقیده دارند اگر روال به همین شکل پیش برود و برنامه‌ای جدی برای کنترل مصرف بنزین به‌عنوان کالایی مضر و آلاینده وجود نداشته باشد، ممکن است رشد مصرف بنزین فرصت‌های خودکفایی و صادرات را دود هوا کند.

دود سیگار ارزان در چشم دولت

از دیگر سو ضعیف بودن ابزارهای مالیاتی و قیمتی عاملی برای دامن زدن به مصرف کالایی مانند سیگار نیز شده است. قیمت ارزان سیگار در ایران که گفته می‌شود بعد از افغانستان ارزان‌ترین مالیات و تعرفه را در منطقه دارد، باعث پایین آمدن سن شروع به مصرف سیگار در کشور شده است. طبق آخرین آمارها درباره مصرف دخانیات در ایران، سالانه ۶۰ تا ۶۵ میلیارد نخ سیگار در ایران دود می‌شود که از این میزان حدود ۲۵ درصد به شکل قاچاق وارد کشور می‌شود و مصرف هر یک میلیون نخ آن، جان یک نفر را می‌گیرد. این اعداد و ارقام به خوبی نشان می‌دهد علاوه بر هزینه‌های درمانی که مصرف سیگار روی دست دولت می‌گذارد، قاچاق این کالا نیز ضربه‌های سختی به اقتصاد کشور وارد می‌کند.

اسفند ماه سال گذشته جمعیت مبارزه با دخانیات ایران براساس برآورد وزارت صنعت، معدن و تجارت اعلام کرد «میزان مصرف سیگار در سال بین ۶۰ تا ۶۵ میلیارد نخ است که با در نظر گرفتن قیمت متوسط هر نخ برابر با ۵۰ تومان (از ۲۰ تا ۵۰۰ تومان برای هر نخ)، سالانه ۳هزار میلیارد تومان برای دخانیات در کشور هزینه می‌شود؛ این یعنی تقریبا روزانه حدود ۱۰ میلیارد تومان فقط خرج سیگار می‌شود. همچنین براساس برآوردهای بانک جهانی و سازمان بهداشت جهانی، دولت و مردم ایران دو برابر هزینه مصرف روزانه سیگار را صرف هزینه درمان بیماری‌های ناشی از دخانیات می‌کنند که حداقل رقمی برابر ۲۰ میلیارد تومان در روز است. رقم دیگری که در رابطه با مصرف سیگار بسیار تامل‌برانگیز به نظر می‌رسد «فوت سالانه حدود ۶۰ تا ۶۵ هزار نفر در ایران به علت بیماری‌های ناشی از سیگار» است.

با این حال قیمت سیگار در ایران همچنان در مقایسه با بسیاری از کشورهای دنیا و همچنین منطقه ارزان‌ است به شکلی که خرید یک پاکت سیگار برای یک نوجوانان ایرانی به راحتی امکان‌پذیر است. درحالی‌که یک پاکت سیگار در ایران در حدود یک دلار (۵/ ۳ لیر ترک) فروخته می‌شود، همان سیگار در ترکیه به ۱۰ لیرترک به دست مصرف‌کننده می‌رسد. یا برای مثال درحالی‌که یک پاکت سیگار خارجی در ایران حدود هفت هزار تومان قیمت دارد، در شهری مانند پاریس حدود ۳۵ هزار تومان قیمت دارد که به واحد پول یورو نیز قیمت ارزانی به‌شمار نمی‌رود. بنابراین استفاده از راهکارهایی برای اصلاح قیمت سیگار به‌عنوان یکی دیگر از کالاهای مضری که مصرف آن رو به گسترش است ضروری ارزیابی می‌شود تا هم از قاچاق آن پیشگیری شود و هم هزینه‌هایی که برای سلامت افراد جامعه دارد کاهش پیدا کند. با این حال سیگار و بنزین تنها دو کالا از هزاران کالای مضری (روغن نباتی، چیپس، پفک و فست‌فود) هستند که رشد مصرف‌ آنها از سوی شهروندان ایرانی نشان می‌دهد این کالاها زیرسایه اختصاص یارانه‌های دولتی، به لذتی دم‌دستی و ارزان برای مردم تبدیل شده است. با این حال باید دید دولت چه برنامه‌ای برای اصلاح قیمت‌ها، به خصوص قیمت کالاهای مضری مانند بنزین و سیگار دارد؟