بورس، جای ماندن یا رفتن؟
بهزاد بهمن‌نژاد- «بهتر است با افراد بهتر از خود دمخور شوید؛ نگاه به الگوهای رفتاری مناسب آنها، شما را به مسیر درست می‌کشاند»: وارن بافت یکی از مشهورترین و ثروتمندترین سرمایه‌گذاران معاصر دنیا.
اعتماد به نفس و خودمختاری یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که هر فرد موفق دارا است، اما نباید غرور را جایگزین این خصلت پسندیده کرد. بسیاری از افراد با کسب کمی اطلاعات و تجربه، حس برتربینی کاذبی پیدا می‌کنند که دیگر هیچ‌کس را شایسته‌تر و آگاه‌تر از خود نمی‌دانند و نمی‌توانند از گنجی چون مشورت و فکر جمعی بهره برند، اما بدون‌شک می‌توان گفت تمامی اشخاص موفق، از وجود مشاوران ارشد و برجسته‌ای در کنار خود استفاده می‌کنند و همواره «بهترین‌ها» نتیجه همنشینی چندین خوبی کنار یکدیگر است.
اکنون می‌خواهیم نحوه استفاده از این مهم را در سرمایه‌گذاری بررسی کنیم؛ برای این منظور نیاز است دو نوع سهامدار را به زبان خود تعریف کنیم. نخست سهامداران «حقیقی» که افراد مستقل و عموما عادی را تشکیل می‌دهند و با مقاصد مختلف اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند. به‌عنوان مثال، یک فرد بازنشسته ممکن است بخواهد بخشی از درآمد مازاد خود را در یک بازار با ریسک پایین سرمایه‌گذاری کند یا یک کارمند جوان که سرمایه خود را وارد بورس کرده تا گام‌های اقتصادی بزرگی برای بهبود زندگی خود بردارد، اما نوع دوم، سهامداران «حقوقی» هستند که می‌تواند یک شرکت یا موسسه را شامل شود. به عبارت دیگر، این دست از سهامداران متشکل از گروهی از افراد متخصص در زمینه‌های مختلف هستند که با فکر جمعی و تنها هدف «افزایش کارآیی» سازمان مورد نظر فعالیت می‌کنند. در واقع، تیمی از افراد کارشناس و مجرب در تصمیم‌های این سهامداران مشارکت دارند. حقوقی‌ها که عمدتا شرکت‌های سرمایه‌گذاری را شامل می‌شوند می‌توانند یکی از مهم‌ترین معیارها به‌منظور رصد وضعیت بازار باشند. این عمل در بسیاری از مواقع به‌ویژه زمانی که بازار در شرایطی متعادل قرار دارد می‌تواند معیار خرید و فروش سهامداران حقیقی باشد. در حقیقت، سهامداران حقوقی با بررسی کارشناسانه اقدام به معامله می‌کنند و اگر شما به عنوان یک شخص حقیقی روند حضور آنها را به عنوان الگوی خرید و فروش خود به‌طور دقیق رصد کنید می‌توانید با اطمینان بیشتری معامله کنید، البته باید توجه داشت که در برخی موارد ممکن است سهامداران حقوقی به علت مسائل مدیریتی و اهداف کلان شرکت، اقدام به خرید یا فروش سهام کنند، مثلا در نقش حمایت‌کننده از یک شرکت بورسی که سهام آن را در اختیار دارند اقدام به خرید بخش قابل توجهی از این سهم کنند تا از ریزش بیش از حد قیمت آن جلوگیری شود و شخص حقوقی‌ را با زیان مواجه نسازد.
فروشندگان و خریداران در بازار گاوی
بازار «خرسی» و «گاوی» اصطلاحاتی است که در تبیین وضعیت کلی بازار استفاده می‌شوند. به عبارت ساده، هنگامی که بازار رو به رشد باشد و قیمت سهام روندی صعودی دارد می‌گویند «بازار گاوی» است. این در حالی است که اگر قیمت سهام روندی نزولی داشته و رکود در اوضاع اقتصادی حاکم شده باشد، «بازار خرسی» نامی است که می‌تواند روند بازار را توضیح دهد. برخی معتقدند ریشه این کلمات به نحوه جنگیدن این حیوانات اشاره دارد. در واقع، گاو به هنگام حمله به دشمن، شاخ‌های خود را به طرف بالا می‌گیرد (روند صعودی)، درحالی‌که خرس پنجه‌هایش را به سمت پایین می‌گیرد که نشان از مسیر نزولی بازار دارد.
بنابراین، در یک بازار گاوی سهامداران با امید به آینده مطلوب بازار در نقش خریدار ظاهر می‌شوند و در یک روند هیجانی ممکن است قیمت‌ها به شدت رشد پیدا کند. افزایش قیمت‌ها از یک طرف نشان‌دهنده رونق بازار است، اما از منظری دیگر می‌تواند خطرناک باشد. در واقع، اگر قیمت‌ها بیش از اندازه (بیش از ارزش واقعی خود) بالا رود «حباب قیمتی» ایجاد می‌شود و ترکیدن این حباب باعث ریزش قیمتی شدید و بی‌اعتمادی به آن سهم یا کل بازار می‌شود. به عبارت دیگر، حباب زمانی تشکیل می‌شود که ارزش یک سهم کمتر از قیمت آن در بازار باشد که پس از مدتی خواسته یا ناخواسته، وجود حباب آشکار می‌شود و در آن لحظه است که سهامداران از ترس زیان بیشتر، شروع به فروش بی‌وقفه سهام خود می‌کنند. به این ترتیب، در یک بازار صعودی به‌منظور جلوگیری از ایجاد حباب، سهامداران حقوقی در نقش فروشنده حضور پررنگ‌تری پیدا می‌کنند که در اصطلاح به آن «سد مقاومتی» قیمت گفته می‌شود. در حقیقت، سهامداران در مقابل افزایش نامعقول قیمت سهم از خود مقاومت نشان می‌دهند. حال آنکه در این شرایط عطش خرید سهام در کل بازار مشاهده می‌شود و بسیاری از سهامداران حقیقی به‌طور هیجانی و مستمر در صف‌های خرید حاضر می‌شوند؛ در این شرایط، سهامداران حقوقی هستند که با آگاهی از ارزش ذاتی یک سهم، در نقش فروشنده ظاهر شده و تعادل را در بازار حفظ می‌کنند. بر این اساس، حضور مستمر سهامداران حقوقی در نقش فروشنده یک سهم، سیگنال قابل توجهی مبنی بر افزایش بی‌رویه قیمت آن به شمار می‌آید.
دوران رکود و نقش حمایتی حقوقی‌ها
همانطور که اشاره شد در یک بازار خرسی، عدم امید به آینده مناسب بازار منجر می‌شود کسی برای خرید سهام تمایلی نداشته باشد و رکود بازار را فراگیرد، اما باید به یاد داشت که در بدترین شرایط نیز جایی برای سرمایه‌گذاری مناسب وجود دارد که سهامداران بتوانند از این طریق کسب سود کنند. به این ترتیب، سهامداران حقوقی که بیشتر از حقیقی‌ها به وضعیت شرکت‌ها واقف هستند با حضور در نقش خریدار سعی در ایجاد تعادل و جمع کردن صف‌های فروش می‌کنند. این حضور معمولا با دو هدف انجام می‌شود؛ در برخی موارد برای حمایت از بازار و سهامی که خود مالک آن هستند وارد می‌شوند، اما در شرایطی دیگر، به‌منظور خرید یک سهم در کف قیمتی (پایین‌ترین میزان قیمت) دست به‌کار می‌شوند؛ به این ترتیب، با متعادل شدن بازار و افزایش قیمت‌ها و رسیدن به مقدار واقعی می‌توانند سودهای قابل‌توجهی به دست آورند. بنابراین، در شرایطی که سهامداران حقوقی در نقش خریدار حضور گسترده و ممتدی پیدا می‌کنند می‌توان این سیگنال را دریافت کرد که اوضاع بازار رو به بهبود است و احتمالا به کف قیمتی رسیده‌ایم، البته تشخیص اینکه حقوقی‌ها در نقش حمایتی ظاهر شده‌اند یا در کف قیمت می‌خواهند خرید کنند کمی دشوار است که نیازمند توجه به برخی مسائل کلان اقتصادی حاکم بر بازار است.
از ابتدای سال‌جاری، بورس تهران شاهد رشدهای بی‌وقفه و قابل توجهی تقریبا تا اواسط دی ماه بود. در ادامه تغییرات بورس تهران از ابتدای سال جاری با تاکید بر نحوه حضور سهامداران در آن بررسی می‌شود. در هر فصل از سال، مجموعه‌ای از اتفاقات خوب و بد مسیر حرکت بازار را تعیین می‌کرد که توضیح داده می‌شوند.
بار سنگین انتخابات بر دوش اولین گزارش‌های سالانه
در سه ماهه ابتدایی سال ۹۲، بورس روندی صعودی به‌ویژه تا اواخر اردیبهشت‌ماه در پیش داشت. در این دوران، افزایش شدید نرخ تورم و نزولی شدن قیمت ارز و سکه منجر شد تا بسیاری از مردم سرمایه‌های خود را جهت کسب سود مناسب وارد بورس کنند. از سوی دیگر، شرکت‌های بورسی به‌ویژه تولیدکنندگان محصولات صادراتی با توجه به شوک قیمتی در بازار ارز، سودهای کلانی را در گزارش‌های مالی سالانه خود عاید سهامداران کردند. بر این اساس، اشتیاق مردم برای ورود به بازار سرمایه به‌طور چشمگیری در حال افزایش بود. اما این امر با انتخابات ریاست جمهوری مصادف بود که به‌طور تاریخی با توجه به مشخص نبودن نحوه سیاست‌گذاری رئیس جمهور جدید، منجر به رکود بورس می‌شد. با این حال، امیدواری به بورس در پی اولین گزارش‌های مالی سالانه باعث رشد قابل توجه شاخص کل بورس طی این فصل بود. سودهای اعلامی از سوی شرکت‌ها در کنار امید به آینده وضعیت بورس با توجه به رکود در بازارهای موازی نظیر ارز، طلا و مسکن باعث شده بود تا سهامداران، هم از نوع حقیقی و هم از نوع حقوقی در معاملات حضور پیدا کرده و خریدهای قابل توجهی انجام دهند. البته سهامداران حقوقی در نقش فروشنده حضور نسبتا فعال‌تری داشتند تا اجازه ندهند بازار از حالت متعادل خود خارج شود. این امر با توجه به رکود نسبی در دوران انتخابات خود به خود تامین شد و به این ترتیب، سهامداران چه از نوع حقوقی و چه حقیقی حضور نسبتا پایاپایی در معاملات داشتند. بنابراین، شاید متعادل‌ترین حالت بازار طی سال جاری را بتوان به این فصل نسبت داد.
از جشن سیاسی داخلی تا ناآرامی‌های منطقه
پس از انتخاب دولت تدبیر و امید، بار دیگر رونق به بازار سرمایه بازگشت و بسیاری از سهامداران حقیقی که تحمل ریسک پایینی داشتند با کسب اطمینان از مواضع دولت جدید وارد بورس شدند. همچنین، ابتدای سه ماهه دوم اوج ارائه گزارش‌های سالانه شرکت‌های بورسی بود که سودآوری مطلوب آنها، عطش افراد را برای ورود به بورس بیشتر کرد. در این دوران، حقوقی‌ها عرضه‌های به نسبت قابل توجهی انجام دادند تا از رشد بیش از اندازه قیمت‌ها در بازار تا حدی جلوگیری شود. اما طولی نکشید که در اواخر این فصل، ناآرامی‌های منطقه‌ای در سوریه و برخی تهدیدها در رابطه با احتمال وقوع جنگ، موجی هیجانی در جهت منفی به بازار تحمیل کرد. از سوی دیگر، عده‌ای با توجه به رشد مناسب قیمت‌ها بیم آن را داشتند که شرکت‌های بورسی نتوانند بازدهی مد نظر سهامداران را محقق کنند. بنابراین، سهامداران حقوقی در اواخر این دوران در نقش خریدار حضور فعالی پیدا کرده تا از افت بی‌دلیل شاخص جلوگیری کنند. حضور آنها در نقش خریدار، سیگنال مثبتی برای فعالان بازار بود که از وضعیت مناسب و عدم اثرپذیری سهام شرکت‌های ایرانی از اوضاع سیاسی منطقه خبر می‌داد.
«فصل طلایی» بورس
از ابتدای پاییز با ارائه گزارش‌های ۶ ماهه که در بیشتر موارد سوددهی شرکت‌ها بیش از پیش‌بینی‌ها محقق شد، بار دیگر رونق به بازار سرمایه بازگشت. این امر با توافقات ژنو همراه و منجر به هجوم شدید نقدینگی به بازار سرمایه شد. در این دوران، شاخص بورس به صورت ممتد بالا رفته و توانست بسیاری از سدهای مقاومتی را پشت سر گذارد. هجوم نقدینگی سرگردان به بورس به‌ویژه توسط افراد غیر حرفه‌ای باعث شد تا قیمت‌ها در تعدادی از نمادها به‌رغم عرضه‌های سنگین سهامداران حقوقی، بیش از اندازه بالا رود. به عبارت دیگر، درحالی‌که بازار در بیشتر موارد توسط سهامداران حقوقی کنترل می‌شد، در برخی نمادها حباب قیمتی ایجاد شد. در واقع، حضور گسترده سهامداران حقیقی در صف‌های خرید، عدم توجه به ارزش ذاتی سهام و الگوی حرکتی حقوقی‌ها، این امر را سبب شد. در این دوران کلیه سیگنال‌های فروش سنگین سهامداران حقوقی، از سوی حقیقی‌ها نادیده گرفته شد و بازار با سرعت قابل توجهی رشد کرد.
در یک ماه اخیر چه گذشت؟
اما آنچه طی هفته‌های گذشته در حال انجام است سقوط آزاد شاخص بورس است. یکی از اصلی‌ترین علل این امر را می‌توان گزارش‌های ۹ ماهه شرکت‌های بورسی دانست. در این مقطع زمانی، عمده شرکت‌ها در شرایط عادی باید حدود سه چهارم (۷۵ درصد) پیش‌بینی‌های خود را پوشش داده باشند که همین امر نیز در بسیاری از نمادها محقق شد. اما این گزارش‌ها نتوانست سهامدارانی که در ماه‌های قبل به امید افزایش میزان پیش‌بینی سود هر سهم، سودهای احتمالی را در قیمت سهام پیش‌خور کرده بودند راضی نگه دارد. از سوی دیگر، برخی مصوبات مجلس و گمانه‌هایی که در خصوص افزایش هزینه‌های تولید وجود دارد مزید بر علت شد تا بازار در مسیر نزولی قرار گیرد. در این دوران، سهامداران حقیقی با سرعتی بیش از هنگامی که وارد بازار شدند این بار در جهت عکس، اقدام به فروش کردند؛ این در حالی است که حقوقی‌ها در نقش حمایت‌کننده از بازار و جلوگیری از افت بیش از حد آن ظاهر شده و سعی کرده‌اند طی هفته‌های اخیر مانع سقوط بیشتر بازار شوند.
به بورس وفادار باشیم یا خیر؟
در شرایط رکود فعلی که البته به کمک دولت و سازمان بورس در حال اصلاح است باید پیش از هر چیز واقع‌نگر بوده و هدف خود از ورود به بورس را تعیین کنید. به عبارت دقیق‌تر، اگر به دنبال سودهای کوتاه‌مدت هستید، بورس به‌ویژه در شرایط فعلی محل مناسبی برای شما نیست. زیرا احتمالا تا مدتی با توجه به افزایش هزینه‌های تولیدی شرکت‌ها (مثلا به علت اجرای مرحله دوم هدفمندی‌ها) شاهد کاهش سودآوری آنها و رکود نسبی بازار خواهیم بود. اما اگر به صورت منطقی و با دید میان‌مدت یا بلندمدت به سرمایه‌گذاری در بورس نگاه می‌کنید، بهتر است سرمایه‌ خود را از آن خارج نکنید. چند دلیل برای این امر وجود دارد که اول از همه رکود فعلی در بازارهای سرمایه‌گذاری موازی است؛ مثلا بازار ارز و مسکن که می‌توان گفت به‌طور کامل در رکود به سر می‌برند و بازار طلا نیز اگر چند روز اخیر در نظر گرفته نشود روند نزولی در پیش داشته است. بنابراین، بورس در حال حاضر بازاری مناسب برای سرمایه‌گذاری است. همچنین، بر خلاف تصور عده‌ای، بورس حبابی نشده است و تنها پس از یک دوره رشد ممتد نیاز به اصلاح قیمت دارد؛ البته وجود حباب در برخی نمادهای بورسی با توجه به هجوم حجم بالای نقدینگی غیر قابل انکار است. از سوی دیگر، حمایت شدید سهامداران حقوقی از بازار نشان می‌دهد که پتانسیل‌های بورس همچنان می‌تواند پا برجا باشد، اما نیاز است دیدگاه بلندمدت برای کسب سود داشته باشید. بنابراین، باید همواره برای بهتر زیستن و سرمایه‌گذاری موفق، الگوهای مناسبی در ذهن داشته باشیم و براساس آنها عمل کنیم.