تکتونیک جنبا
رونمایی از عامل مرموز فرونشست
با در نظر گرفتن این گزاره باید نگاهی تازه به مسئله فرونشست داشت و راهکارهای جدیدی نیز برای حل آن در نظر گرفت. تجربه شمال کشور نشان می‌دهد باوجود پر بردن سفره‌های زیرزمینی هم فرونشست اتفاق می‌افتد که این تجربه نظریه تکنوتیک جنبا را پررنگ‌تر می‌کند. درهرحال شناخت علمی و دقیق علت فرونشست در شرایط فعلی اهمیت بسیار بیشتری از راهکارهای آن دارد. راهکار زمانی موردنیاز است که علت مشخص باشد و در غیر این صورت گویی که در اتاقی تاریک به دنبال در خروجی بگردیم. در بیست‌وپنج سال گذشته فهم ما از مفهوم «تکتونیک جنبا» بسیار کامل‌تر شده است. همین امر پژوهشگران را با سؤال بسیار مهمی روبه‌رو کرده است و آن اینکه درکل، تکتونیک فعال پوسته در مناطق قاره‌ای چه تأثیری بر جوامع انسانی گذاشته و می‌گذارد. مروری بر آثار منتشره مبین دو دیدگاه غالب در تحلیل میان تکتونیک فعال با انسان و مدنیت‌ها است. گروهی هم‌جواری سکونتگاه‌ها با گسل‌های لرزه زا را بهانه قرار داده و با تأکید بر فجایع رخ‌داده در طول تاریخ، تلاش در نشان دادن ویژگی‌های مرگبار این پدیده طبیعی دارند. گروه دوم به حضور توأم گسل‌ها و آب اشاره داشته و هم‌زمانی خطر حیات را در حواشی گسل‌های فعال یادآور شده، مجموعه عواملی مستقل از لرزه‌خیزی را موردتوجه قرار داده‌اند و تکتونیک را عاملی بسیار بااهمیت در سیر تکاملی نوع بشر و مدنیت‌ها دانسته و شکل‌گیری و قوام تمدن‌های کلان را ناشی از آن دانسته‌اند.
محمدحسین رامشت، استاد دانشگاه، در آغاز درباره اهمیت فرونشست در اصفهان به «دنیای اقتصاد» گفت: به‌طورکلی بالاترین میزان فرونشست، برای فرودگاه امام خمینی تهران ۲۳سانتی‌متر در سال است، در سطح شهر اصفهان فرونشست جدی نداریم و ترک‌هایی هم که ایجاد می‌شود مربوط به فرونشست نیست بلکه زیرساخت‌های اشتباه نیز در آن تاثیر دارد. در دشت مهیار فرونشست بالایی داریم و بعضا یک متر شکاف نیز دیده‌شده است. به‌طورکلی فرونشست اگر قرار باشد به‌واسطه آب‌های زیرزمینی باشد وقتی آب‌های زیرزمینی تمام نشود فرونشست نباید صورت بگیرد. اگر این سفره‌ها آبشان تمام شود فرونشست انجام نمی‌شود و اگر از حدی بگذرد مشکل حل می‌شود.
وی در ادامه نسبت به راهکارهای حل بحران فرونشست اشاره کرد: راهکار وقتی مشخص می‌شود که علت مشخص شود، اگر علت فرونشست کاهش آب‌های زیرزمینی باشد طبق آمارهایی که راجع به سفره‌ها می‌دهند چقدر است. مثلا می‌گویند سفره آبی اصفهان فرضا صد متر عمق داشته باشد؛ بعد می‌گویند آب ۸۰ متر پایین‌تر رفته است. اگر قرار باشد به این وسیله فرونشست انجام شود فرونشست نباید رخ دهد چون آبی در سفره نیست. برخی معتقدند آب علت فرونشست نیست و دشت‌ها به پایین می‌روند و کوه‌ها بالا می‌آیند. ما در حوزه‌هایی که میزان آب‌هایمان مثبت است فرونشست داریم. مشخصا در شمال ایران شاهد این مسئله بوده‌ایم. این نشان می‌دهد علت اصلی فرونشست برای دوستان مشخص نیست و حرف‌ها صرفا با منطقی است که ازنظر ریاضی درست نیست. کل کاری که مسوولین می‌کنند مقایسه عکس‌های راداری مناطق است و میزان فرونشست را با کاهش آب‌های زیرزمینی قیاس می‌کنند و چون همبستگی آن مثبت درمی‌آید می‌گویند علت فرونشست آب است. شما میزان فرونشست را با افزایش حقوق کارمندان نیز می‌توانید قیاس کنید! اما معنی‌اش این نیست که افزایش حقوق کارمندان منجر به فرونشست شده است. تکنیک بررسی فرونشست ازنظر منطق ریاضی درست نیست. شما همین قضیه را با هر متغیر دیگری می‌توانید بسنجید اما دلیل بر علت این قضیه نمی‌شود. شما تا زمانی که علت را مشخص نیست راهکار درنمی‌آید.
این استاد دانشگاه درباره تاثیر آب در فرونشست افزود: فرض بگیریم که آب‌های زیرزمینی ربطی به فرونشست دارد، از مسوولان می‌پرسیم چه باید کرد؟می‌گویند باید سطح آب را بالا بیاوریم اما اگر سطح آب بالا آمد فرونشست انجام نمی‌شود؟ تجربه نشان داده است که این اتفاق رخ‌داده است. به‌حسب اینکه علت فرونشست چه باشد راهکارهای آن کاملا متفاوت است. اگر علت آن بالا رفتن و پایین آمدن سطح زمین باشد باید خانه‌سازی‌ها نیز متفاوت شود.
وی سپس درباره ایجاد حفره‌های عظیم در جنوب استان فارس و احتمال این تجربه در اصفهان اظهار‌کرد: آنچه در فارس مشاهده‌شده است علت اصلی‌اش چیز دیگری است. حفره‌هایی که وسط بیابان ایجاد می‌شود با ترک خوردن فرق می‌کند. این حفره ها کاست است، یعنی آب زیرزمینی در درگیری با انحلال این اتفاق را رخ می‌دهد. این اتفاق هم ربطی به فرونشست ندارد. علت این حفره ها آب است و اگر خشک بود این اتفاق نمی افتاد. آنجا چوب آب و آهک زیر زمین وجود دارد، آب مواد مختلف را حل می‌کند و چنین اتفاقاتی می‌افتد. در مجموع فرونشست در تمام دشت‌های ایران بدون استثنا اتفاق می‌افتد. مشخصا۶۰۰ دشت مطالعه شده است و کوه‌های آن منطقه بالا تر رفته اند مثلا زاگرس ۳۰سانت هر سال بالا می رود. این اتفاق را تکتونیک جنبا می‌گویند و زمین شناسان متوجه شدند زمین اینطور که ما فکر می کنیم ثابت است اصلا اینطور نیست و حرکت دارد. مثلا جزر و مد کنار ساحل در نتیجه تحرکات ماه بر روی خشکی نیز رخ می‌دهد اما ما متوجه آن نیستیم. ما در مواجهه با مسائل طبیعی نباید ان را نفی کنیم بلکه باید دنبال علت آن برویم. اگر فرض را بر این بگذاریم که تکتونیک جنبا یک واقعیت است چگونه خود را با آن هماهنگ کنیم.
رامشت در پایان درباره وضعیت فرونشست در خانه اصفهان گفت: خانه اصفهان یک دشت بوده و فرونشست زمین‌های آن هم نسبتا کمتر شده اما به‌طورکلی تمام دشت‌های ایران درگیر فرونشست می‌شوند. خانه اصفهان نیز تماما درگیر فرونشست نمی‌شود و فقط در بخش‌هایی این اتفاق می‌افتد. عموما مرکز دشت‌ها بیشترین فرونشست را دارند اما خسارتشان زیاد است ولی اطراف دشت‌ها کمترین فرونشست با بیشترین خسارت را دارند. وقتی کوه‌ها بالا می‌آیند، ترک‌ها جاهای به خصوصی انجام می‌شوند. ما باید مناطق آسیب‌پذیرتر را مشخص کنیم و تاسیسات مهم را در آنجا نسازیم.
