شیرین مهدوی/ مصطفی عمادزاده

امروزه جمعیت سالمندان در جهان در حال افزایش است. آمارهای رسمی صندوق جمعیت سازمان ملل نشان می‌دهد، تعداد سالمندان از 130 میلیون نفر در سال 1950 به بیش از 600 میلیون نفر در سال 2015 رسیده است. همچنین پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تعداد افراد بالاتر از 60 سال تا سال 2050 به حدود 2 میلیارد نفر برسد.

هر سال 7/ 1 درصد بر جمعیت جهان افزوده می‌شود که این افزایش برای جمعیت 65 سال و بالاتر 5/ 2 درصد است. این فاصله ترکیب سنی جهان را به سوی سالمند شدن سوق می‌دهد. آنچه مسلم است با افزایش سن، آمادگی جسمی، سطوح فعالیت، ذائقه، نگرش و نیازهای افراد دستخوش تغییر می‌شود. ایران نیز براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1385 با از دست دادن جمعیت کمتر از 15 سال خود و کاهش آن به میزان 2/ 25 درصد، از حالت جوانی جمعیت خارج شده است و با افزایش جمعیت بالای 60 سال، شاهد روند جمعیتی هستیم که از آن به‌عنوان جمعیت سالمندی یا سالخوردگی یاد می‌شود. سونامی خاموش سالمندی ایران در راه است. جمعیت کشورمان به سرعت در حال گذر از مرحله جوانی به پیری است و با توجه به این موضوع، مساله بهداشت و سلامت و تامین آسایش و رفاه آنان در جامعه هر روز ابعاد تازه و گسترده‌تری پیدا می‌کند؛ زیرا آنچه که دانش امروزی به آن توجه می‌کند، تنها طولانی کردن دوران زندگی نیست، بلکه باید توجه داشت که سال‌های اضافی عمر انسان در نهایت آرامش و سلامت جسم و روان سپری گردد و در صورتی که چنین شرایطی تامین نشود، پیشرفت علمی برای تامین زندگی طولانی‌تر بی‌نتیجه و مخاطره‌آمیز خواهد بود. پژوهشی که به‌منظور ارائه راهبردهای توسعه گردشگری سالمندی با رهیافت بخش بندی بازار انجام گرفته، تصریح می‌کند سالمندان نسبت به دیگر اقشار جامعه آسیب‌پذیرتر هستند. اکثر آنان دوران بازنشستگی را سپری می‌کنند و اغلب به‌دلیل فوت همسر یا رفتن فرزندان از خانه تنها هستند. بنابراین گردشگری و سفر می‌تواند تاثیر مثبتی بر کیفیت زندگی و میزان لذت سالمندان از زندگی داشته باشد. از سوی دیگر افزایش سریع تعداد سالمندان موجب فرصت‌های بسیاری برای فعالیت‌های اقتصادی مختلف می‌شود. صنعت گردشگری نیز از جمله صنایعی است که پتانسیل زیادی برای ارائه خدمات و کسب منافع حاصل دارد؛ چراکه حجم قابل توجه افراد سالمند به واسطه تغییرات جمعیتی، انعطاف‌پذیری زمانی این افراد و اثبات این موضوع که افراد سالخورده نسبت به دیگر گروه‌های سنی بیشتر مسافرت می‌کنند و همچنین مدت اقامتشان طولانی‌تر است، سالمندان را به یکی از مهم‌ترین بخش‌های بازار تبدیل کرده است.

بنابراین با شناخت دقیق این بازار، نیازها و انگیزه‌های سفر آنان می‌توان زمینه‌های توسعه بیش از پیش گردشگری سالمندی را در داخل کشور فراهم آورد تا ضمن ارتقای کیفیت زندگی سالمندان، از مزایای توسعه گردشگری همانند جلوگیری از خروج ارز، برقراری توازن در تراز پرداخت‌ها و... بهره‌مند شد. توسعه گردشگری سالمندی به‌ویژه برای کشورهای در حال توسعه که با معضلاتی همچون بیکاری بالا، عدم توازن در تراز پرداخت‌ها، محدودیت منابع ارزی و اقتصاد تک محصولی مواجه هستند گزینه کارآمدی محسوب می‌شود. همچنین سیاست تشویق سفرهای داخلی سالمندان از یکسو باعث ارتقای سطح رفاه این افراد در جامعه می‌شود و از سوی دیگر به برقراری توازن در تقاضای سفر و پر شدن ظرفیت‌های خالی یاری می‌رساند. سالمندی را نمی‌توان به خودی خود با عدم سلامت یا ناتوانی یکسان دانست ولی آنچه مسلم است سالمندی با تغییرات جسمی، به‌خصوص کاهش قدرت بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و کاهش قدرت بدنی و هماهنگی حرکتی و سرعت واکنش در مقابل محرک‌ها همراه است. بسیاری از سالمندان دارای ناتوانی‌های فیزیکی و ضعف قوای حسی هستند و به این واسطه نیازمند استفاده از تجهیزات متفاوتی شامل عصا، صندلی چرخدار یا کمک گرفتن از افراد دیگر جهت راه رفتن یا انجام امور اصلی روزمره زندگی هستند.


امکانات لازم گردشگری برای سالمندان

برهمین اساس توسعه گردشگری برای افراد سالمند نیازمند فراهم آوردن امکاناتی متناسب با ویژگی‌های این افراد است؛ برای مثال ضروری است علاوه‌بر ارائه خدمات رایگان به افراد سالمند در مکان‌های گردشگری، برای حمل چمدان و ویلچر، در ساخت ترمینال‌ها، راه آهن، فرودگاه‌ها، جاذبه‌ها و محل‌های اقامت مواردی همچون ساخت آسانسور، پله برقی، شیب‌راهه‌ها (رمپ) برای عبور ویلچر، راهروها و ورودی درهای عریض، تعبیه پله‌ها با شیب مناسب و دستگیره مناسب، لغزنده نبودن سطوح، تعبیه صندلی در مکان‌های خاص برای استراحت سالمندان، تعبیه تابلوهای هشداردهنده و ایجاد سرویس بهداشتی برای استفاده افراد توان‌خواه الزام قانونی پیدا کند. همچنین از آنجا که سالمندان افرادی حساس هستند و رفتار و برخورد کارکنان خدماتی برایشان بسیار بااهمیت است، آموزش تخصصی کارکنان خدمات گردشگری به‌ویژه راهنمایان تور در این راستا قابل تامل به نظر می‌رسد. تحقیق مذکور همچنین نشان می‌دهد بازار گردشگران سالمند، بازاری نامتجانس و ناهمگون است و با بخش‌بندی این بازار می‌توان برنامه‌ریزی کارآمدتر و تخصصی‌تری داشت. تازه سالمندان یا سالمندان جوان، سالمندان مرفه و سالمندان جمع‌گرا بخش‌های مختلف بازار گردشگران سالمند محسوب می‌شوند.

همچنین براساس نتایج این تحقیق، افراد سالمند سفر با قطار را نسبت به خودرو شخصی ترجیح می‌دهند. پس برای توسعه گردشگری سالمندی پیشنهاد می‌شود در پی رفع مشکلاتی مانند عدم دسترسی ریلی مستقیم به بسیاری از نقاط کشور، کیفیت پایین قطارها، سروصدای زیاد واگن‌ها، عرض کم راهروها، ارتفاع زیاد پله‌های ورودی، عدم ارائه خدمات ویژه افراد توان‌خواه و سطح پایین خدمات پزشکی قطارهای کشور (که سالمندان از آنها شکایت دارند) برآمد.