بررسی نمونه‌های تطبیقی
«تیمره»، «آلتامیرا»ی ایران
فرناز حیدری* در یک روز گرم تابستان سال ۱۸۷۹ میلادی در شمال اسپانیا، دون مارسلینو سانزسائوتولا یک نجیب‌زاده و باستان‌شناس آماتور، موفق شد بقایایی از دوران پیش تاریخی اروپا را در غاری به نام آلتامیرا کشف کند. درست هفت سال پیش از ورود سائوتولا به این غار، یک شکارچی به طور کاملا اتفاقی مدخل این غار را یافته بود، اما گویا شواهد تاریخی نهفته در غار تنها در انتظار چشمان مشتاق و آگاهی بودند که بتواند ارزش واقعی آنها را محک بزند. بقایای سنگی و استخوان‌های حیوانی که سائوتولا کشف کرد بعدها پشتوانه تاریخی شمال اسپانیا را زبانزد خاص و عام ساخت. ادامه تحقیقات باستان‌شناسی نشان داد که برخی از نقاشی‌های این غار قدمتی در حدود ۱۴ هزار سال دارند. نقاش یا احتمالا نقاشان، تصویر ۲۵ گاو رنگی را در دوره‌ای بر دیوارهای آلتامیرا حک کردند که عصر سنگی آغاز شده بود و انسان‌ها اهلی کردن حیوانات را در دستور کار خود قرار داده بودند. این خود یکی از مشخصات تاریخی بارز این تصاویر است که حتی پابلو پیکاسو نقاش مشهور نیز از آن الهام گرفته است. گاوهای این مجموعه که با گل اخرا رنگ‌آمیزی شده و جلوه‌ای منحصربه‌فرد از رنگ قرمز دارند، امروزه به یکی از نمادهای مهم شهر تاریخی سانتاندر بدل شده‌اند. این نقاشی‌ها جزو یکی از پرطرفدارترین جاذبه‌های گردشگری اسپانیا هستند؛ هرچند که دسترسی گردشگران به غار آلتامیرا همیشه با محدودیت‌های خاصی همراه بوده و حتی هم‌اکنون نیز تنها بخش‌های بسیار محدودی از آن به روی گردشگران باز است. نحوه کشف گاوهای آلتامیرا نیز در نوع خود جالب است. شاید باید دختر ۱۲ ساله سائوتولای باستان‌شناس را کاشف گاوهای آلتامیرا دانست؛ چرا که اگر بازیگوشی وی در دخمه‌های غار نبود، ممکن نبود توجه پدرش به سمت این دخمه کم‌ارتفاع و متروک جلب شود، اما فریادهای ماریا سائوتولا سکوت گاومیش‌های کوهان‌دار رنگارنگ آلتامیرا را که احتمالا از عصر سنگی خاموش مانده بودند، درهم شکست.
قدمت چندین هزار ساله گاوهای آلتامیرا تا مدت‌ها انکار شد، زیرا پیش از آن هرگز نمونه‌هایی مشابه به تایید مجامع علمی نرسیده بود.
از مرز درآمدزایی تا آسیب
در حدود دو سال پیش با قوت گرفتن خبر بازگشایی مجدد غار آلتامیرا برای گردشگران، نگرانی‌های متعددی مبنی بر افزایش احتمال تخریب این مجموعه کم‌نظیر ابراز شد. مقامات اداری در آن زمان عنوان کردند که شرایط نابسامان اقتصادی آنها را وادار به این تصمیم‌گیری کرده است، اما متخصصان بر این مساله تاکید داشتند که حضور بازدیدکنندگان نه‌تنها می‌تواند درجه‌حرارت محیط را تغییر دهد، بلکه با ورود انواع میکروب‌ها به محیط همراه خواهد شد.
لازم به یادآوری است که غار آلتامیرا در سال ۲۰۰۲ میلادی ( ۱۳۸۱ هجری شمسی) به طور کامل روی عموم گردشگران بسته شد. در آن برهه متخصصان اعلام کردند که باکتری‌ها و قارچ‌ها به مرزی رسیده‌اند که می‌توانند آسیب‌های جدی به ترکیبات رنگی نقاشی‌ها وارد کنند. با توجه به این تجربه تلخ تصمیم بر آن شد تا هیات تحقیقات ملی این کشور در مادرید شرایط پذیرش مجدد گردشگر و تاثیرات احتمالی را به دقت مورد مطالعه قرار دهد. با توجه به اینکه این مجموعه در سال ۱۹۷۳ میلادی (۱۳۵۲ هجری شمسی) موفق به جذب ۱۷۵ هزار گردشگر شده بود، لذا مدلسازی‌های گسترده جهت برآورد تعداد احتمالی گردشگران، تغییرات احتمالی حرارت، رطوبت و دی‌اکسیدکربن انجام شد.
یکی دیگر از مشکلاتی که چنین فضاهایی را در صورت پذیرش گردشگر تهدید می‌کند، ورود مواد آلی به محیط است. این مواد می‌تواند از طرق مختلف از جمله ریزش پوست خشک بدن انسان، الیاف موجود در لباس و حتی گرد و غبار وارد محیط شود و منبع غذایی لازم برای رشد میکروب‌ها را مهیا نماید. در عین حال گردش هوا نیز سبب می‌شود که تخم‌های باکتری‌ها و قارچ‌ها به راحتی وارد محیط شوند و امکان رشد پیدا کنند.
سنگ‌نگاره‌های ناشناخته ایران
تنها در اوایل قرن ۲۰ میلادی بود که کشف نقاشی‌های غارهای جنوب‌غربی فرانسه و پیرنه نظرها را تغییر داد و سبب شد که آلتامیرا به عنوان یکی از مهم‌ترین میراث‌های عصر سنگی ثبت شود. همه اینها در حالی است که شمار وسیعی ازسنگ‌نگاره‌های ایران به علت ثبت اولیه در فضاهای باز نه‌تنها از مدت‌ها پیش نظر رهگذران را جلب می‌کرده‌اند، بلکه حتی مدت‌های مدید تحت‌تاثیر عوامل گوناگون فرسایشی قرار داشته‌اند؛ بنابراین رنگ اغلب آنها دیگر به شفافیت نمونه‌های ثبت شده در اماکن محصوری همچون غارها نیست، اما کماکان در نوع خود بی‌نظیرند. یکی از مهم‌ترین و شاید کامل‌ترین مجموعه‌های سنگ نگاره کشور در خمین قرار دارد. دکتر مرتضی فرهادی در کتاب «موزه‌هایی در باد» تعداد سنگ نگاره‌های موجود در تنگ غرقاب قیدو و همچنین سرشاخه‌های رودخانه خمین و گلپایگان را بالغ بر ۲۵ تا ۳۰ هزار عدد برآورد کرده است.
حدود ۳۰ محوطه مختلف در این شهر وجود دارد که در آنها انواع سنگ‌نگاره‌ها یا هنرهای صخره‌ای قابل مشاهده است. از میان هزاران سنگ‌نگاره‌ای که در خمین به ثبت رسیده برخی از آنها قدمتی نزدیک به چهار هزار سال دارند. همچون گاوهای آلتامیرا در اینجا نیز می‌توان اشکالی از حیوانات را جست‌وجو کرد. در عین حال بیش از ۳۰ کتیبه و سنگ نوشته در خمین یافت شده که قدمت برخی از آنها به هزاره دهم قبل از میلاد می‌رسد.
در حالی که این محوطه‌های باستانی به راحتی می‌توانند امکان پذیرش گردشگران و علاقه‌مندان به تمدن‌های باستانی را فراهم آورند، اما این سنگ‌نگاره‌ها اکنون در فضای باز و زیر خاک، باد و باران قرار گرفته‌اند و به زودی نابود خواهند شد؛ البته اگر تاکنون نابود نشده باشند! این سنگ‌نگاره‌ها نیز روایت‌های نسبتا مشابهی نسبت به نمونه‌های اسپانیایی و فرانسوی خود دارند، اما آنگونه که اسپانیا توانسته از اینگونه جاذبه‌ها بهره ببرد، ما در ایران نتوانسته‌ایم. به نظر می‌رسد با یک مدیریت و کارشناسی دقیق می‌توان نخست این سنگ نگاره‌ها را از نابودی نجات داد و پس از آن بستری برای بازدید گردشگران از آنها فراهم کرد؛ به گونه‌ای که حضور آنان به محیط نیز آسیب نزند.
*کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست
farnazhi@yahoo.com
ارسال نظر