خانه امید خانم مدیر

فروغ عزیزی

مهرتاج رخشان (۱۳۵۳-۱۲۶۰ه.ش) اولین فارغ‌التحصیل مدرسه دخترانه آمریکایی تهران، موسس مدرسه دخترانه «ام‌المدارس»، عضو هیات تحریریه مجله «عالم نسوان» و نویسنده نخستین نظام‌نامه مدارس ایران برای وزارت معارف بود. نام اصلی مهرتاج رخشان، «بدرالدُجی» بود که پدرش میرزا محمدباقر رضوی معروف به «امام‌الحکما قاضی» بر او گذاشته بود. خودش درباره نامش این‌طور می‌گوید: «پدرم اسم بدرالدجی را برایم انتخاب کرد ولی خودم وقتی بزرگ شدم و فهمیدم که این اسم یعنی ماهی در میان تاریکی از آن خوشم نیامد و نام مهرتاج را برای خودم برگزیدم. من نمی‌خواستم خودم تنها یک ماه باشم در میان دنیای تاریکی، دلم می‌خواست همه زن‌ها ماه باشند و دنیا از وجود زن پر از نور و روشنایی شود.»

مهرتاج رخشان، فقه، عربی، تاریخ و زبان انگلیسی را نزد پدر و مادرش آموخت. در شانزده سالگی به همراه خواهرش برای آنکه پدرشان را وادار کنند تا به تحصیلشان در مدرسه رضایت دهد، در منزل علی‌اصغرخان اتابک که از دشمنان پدرشان بود، متحصن شدند تا پدر قبول کرد در مدرسه آمریکایی‌ها درس بخوانند. به این ترتیب او نخستین زن مسلمان ایرانی است که از مدرسه آمریکایی‌ها در ایران فارغ‌التحصیل شده است. وی پس از فارغ‌التحصیلی به معلمی ‌و مدیریت در مدارس دخترانه ادامه داد. در سال چهارم دبیرستان مسوولان مدرسه آمریکایی‌ها از پدرش می‌خواهند که به او برای ایجاد یک مدرسه دخترانه کمک کند. وی پیش از این در اداره «مدرسه شرعیات اصفهان» به صدیقه دولت آبادی کمک می‌کرد. ‎ اما مدرسه ام‌المدارس را با کمک پدر تاسیس کرد.

بیشترین حوزه فعالیت مهرتاج رخشان در زمینه آموزش دختران بود. وی در مدارسی در انزلی، مدیر و معلم بود و در شهرهای گلپایگان، مشهد، شاهرود و ملایر مدرسه تاسیس کرد. همچنین به درخواست وزیر معارف نظام‌نامه‌ای برای مدارس ایران تهیه کرد که در صفحه اول نخستین شماره مجله معارف به چاپ رسید. از آنجا که دختران اجازه داشتند تنها تا کلاس ششم درس بخوانند، وی در کنگره نسوان شرق که به سال ۱۳۱۱ ه.ش در تهران برگزار شد، پیشنهاد تساوی حقوق دختر و پسر را در امر تحصیلی داد. او در خطابه خود در این کنگره تاکید کرد: «باید مدارس عالیه برای دخترها تهیه شود و به معارف آنها توسعه داده بشود نه اینکه صبر کنند تا دختران خودشان قابلیت پیدا کنند.» وی نهایتا در ۱۳۱۱ از اداره فرهنگ بازنشسته شد. یکی از دلایل بازنشستگی او اختلاف در مورد آموزش درس حفظ‌الصحه بود که مسوولان آن را درسی بی‌فایده می‌پنداشتند.

ایده «خانه امید» مهرتاج رخشان، جنبه دیگری از دغدغه‌های اجتماعی او را نشان می‌دهد. وی ایده خانه امید را برای اولین بار در آبان ۱۳۰۷ در مجله عالم نسوان عنوان کرد. مهرتاج بر این عقیده بود که خانه امید جایی برای اسکان زنان و دختران فراری باشد. از نظر وی«این بی‎کسان منزل و ماوای دلگشا و مصفایی لازم دارند. این بلادیدگان اثاثیه ساده و تمیزی لازم دارند. این مظلومان خوراک معین و لباس ساده و تمیزی می‎خواهند... آنها چرخ خیاطی لازم دارند که روزی چند ساعت مشغول کار باشند، چه بیکاری منشاء تمام بداخلاقی‌هاست. از همه واجب‎تر آنکه دکتر و دوا لازم دارند که مراقب و مواظب پروگرام یومیه آنها باشند و ساعات کار و درس و خورد و خوراک خواب آنها تحت یک دیسیپلین قرار بگیرد.»

او هزینه اداره خانه امید، را تنها بر عهده دولت نمی‌دانست و علاوه بر کمک‌های خیریه، بر توانمند شدن زنان آسیب‌دیده تاکید داشت. وی در این مورد می‌گفت: «صرف قسمتی از اوقاف؛ اعانه محلی که از اشخاص با شرف و متمول می‌رسد؛ قسمتی که خود آنها در عرض روز کار می‌کنند. مثلا خیاطی یک دسته از نظامیان را به‌عهده آنها محول کنند.» در سخنرانی دومین کنگره نسوان شرق در سال ۱۳۱۱، دوباره این موضوع از سوی او مطرح شد و به پیشنهاد او ماده ۱۷ مرام‌نامه کنگره بین‌المللی زنان به ضرورت لغو فحشا و بردگی اختصاص یافت. وی وصیت کرده بود بعد از مرگش تمام دارایی‌اش به این کار اختصاص یابد.

- منبع: سایت مورخان