بازخوانی ۱۶۴ سال زندگی پارک امین‌الدوله
فضای شهری و سیاست
مرحوم میرزا علی‌خان امین‌الدوله به سال ۱۲۶۰ هجری قمری در تهران متولد شد. پدرش میرزا محمدخان مجدالملک سینکی لواسانی از رجال دوران ناصری است. در جلد سوم سیاحت‌نامه نویسنده، پارک امین‌الدوله را این‌گونه معرفی می‌کند: «تا رسیدیم به در خانه بزرگی که شکوه آن نمونه‌ای از عظمت صاحبخانه بود. از در داخل شدیم. دیدم باغچه بسیار مزینی است مشحون به انواع گل‌های رنگارنگ. جمعیتی از خدم و حشم هریک به کار خود مشغول و کسی را با کسی کاری نیست. از پله‌ها بالا شده به طبقه دوم عمارت رسیده و از تالار بزرگی گذشتیم...»
مرحوم امین‌الدوله مردی بود در کمال ذوق. در تهران پارک وسیعی ساخت و قناتی برای آبیاری چندین هزار درخت آن احداث کرد که به‌نام پارک و قنات امین‌الدوله معروف و هنوز موجود است. می‌گویند یاس امین‌الدوله برای اولین بار به دست وی در این پارک کاشته شد که پس از آن در ایران پیچ امین‌الدوله نام گرفت. پارک امین‌الدوله را می‌توان اولین باغ پارک تهران نامید که تلفیقی از منظرسازی سنتی ایران و مدرن اروپا در آن دیده می‌شود. تاریخ درب ورودی آن‌که درحال حاضر تنها بخش باقی‌مانده از پارک است، با اولین نقشه ترسیمی از تهران رقابت می‌کند. در تصاویر تاریخی، تنها عنصری که با فاصله از پارک به چشم می‌خورد دروازه شمال شرق تهران، دروازه شمیران، است. پس از به قدرت رسیدن رضاخان، به‌دنبال توسعه شهر تهران، دروازه‌های شهر یکی پس از دیگری تخریب شدند. در عکس هوایی سال۱۳۳۵ خورشیدی هنوز می‌توان ردپایی از پارک را دید. پارک متشکل بود از برکه‌ای مصنوعی با قایق‌هایش، یک عمارت اصلی که شباهت زیادی با عمارت قصر یاقوت داشت، یک کوشک با پلان هشت ضلعی و درختانی که از دو طرف سر به آسمان کشیده بود.
به‌تدریج و در طول سالیان، عناصری خارج از پارک ساخته شد. برخی از این آثار هنوز در خیابان منتهی به درب ورودی باغ باقی مانده‌اند. بناهایی از دوران قاجار که اغلب آنها به دستور فخرالدوله، نهمین دختر مظفرالدین شاه، ساخته شد. رضاخان، فخرالدوله را این‌گونه توصیف می‌کند: «قاجار یک و نیم مرد داشت، نیم مردش آقا محمدخان و یک مردش فخرالدوله بود.»
اشرف یا اشرف الملوک فخرالدوله در سال ۱۲۶۱ خورشیدی متولد شد. وی دختر مظفرالدین شاه قاجار و از بطن حضرت علیا دختر فیروز میرزا فرمانفرما و نوه عباس میرزا نایب‌السلطنه بود. در دوران سلطنت رضاشاه فقط یک زن، آن هم زنی از خاندان قاجار نقش در سیاست ایران داشت. فخرالدوله توانست رضاشاه را تحت‌تاثیر خود قرار بدهد و نقشی هرچند اندک در سیاست ایران بازی کند. حضور شخصیت مهمی چون فخرالدوله سبب پیدایش آثار شاخصی از دوران قاجار در این خیابان شد. از قدیمی‌ترین بناهایی که در ابتدای این خیابان قرار داشت و تا چند سال پیش نیز پابرجا بود، ساختمانی بود که به ایران اسکرین شهرت داشت و به واسطه فعالیت آن، این تقاطع در دوران پهلوی به چهارراه پرچم مشهور بود. این همان بنایی است که فخرالدوله با احداث آن مخالف بود و سبب شد وی به فکر ساخت یک مسجد در کنار این بنا بیفتد. طی همین دوران، مسجدی روبه‌روی در ورودی پارک ساخته شد. اکنون چند سالی است ایران اسکرین جای خود را به مجتمع تجاری نوساز داده است.
گرچه سایه این مجتمع بر روی گنبد مسجد سایه افکنده اما مسجد هنوز عنصری مهم و پویا در محله به شمار می‌رود. اسکندر مختاری در کتاب خود تحت عنوان میراث معماری مدرن ایران، مسجد فخرالدوله را این‌گونه توصیف می‌کند: «اما یکی از جالب‌ترین آثار معماری «مارکف» مسجد امین‌الدوله است. «مارکف» مسیحی ارتدکس بود و طراحی یک مسجد نشانه علاقه وافر او به معماری ایرانی است؛ در عین حال، مسجد امین‌الدوله نشانگر چیره‌دستی او در معماری است. بنا دارای طرحی برونگراست و صحن مسجد از یکسو به خیابان مجاور دید دارد. گنبدخانه در شمال صحن قرار گرفته و شرق و غرب صحن به دو رواق اختصاص دارند. ماذنه مسجد از داخل صحن دید ندارد و در خارج از مکعب ساختمان اصلی در کنار کوچه مجاور مسجد قرار گرفته است. ماذنه در جایی قرار گرفته که می‌توان آن را از طرح حذف کرد و شاید این ماذنه در طرح اولیه وجود نداشته و بعدا به طرح اضافه شده است.»
در سال ۱۲۸۷ خورشیدی به دستور محمدعلی شاه از سوی نیروهای بریگاد قزاق روسی به فرماندهی کلنل لیاخوف به سمت ساختمان مجلس شورای ملی شلیک شد. جمعی از مشروطه‌خواهان برای حفظ جان خود از دیوار شرقی مجلس فرار کرده و به پارک امین‌الدوله پناهنده شدند. در این دوران محسن‌خان امین‌الدوله پس از شکست محمدعلی شاه، بیرق روسیه را بر بالای پارک امین‌الدوله به اهتزاز درآورد تا از این جریان جان سالم به در برد.
امین‌الدوله به‌واسطه همین کار بین مشروطه‌خواهان وجهه‌ای نداشت. پس از پایان مشروطه هرگز کار دولتی به وی داده نشد. به نوشته دکتر باقر عاقلی در کتاب روزشمار تاریخ ایران، اگر درایت و لیاقت همسر وی، فخرالدوله، نبود چه بسا مشکلات بسیاری گریبانگیر وی می‌شد. محسن‌خان امین‌الدوله که حالا محسن امینی شده بود، سرانجام در سال۱۳۲۹ خورشیدی در تهران درگذشت. بعدها به اجبار تغییرات سیاسی، این کوچه که از موقوفات محسن امین‌الدوله بود، با حفظ ساختار اصلی به فضایی با کاربری آموزشی و فرهنگی اختصاص یافت. روزگاری به واسطه مدارس کوچه از صدای هیاهوی دانش آموزان پر می‌شد؛ که البته این روزها به‌خاطر دوری خانه‌هایشان بعد از تعطیلی مدرسه، شور حضور خود را نه به کوچه، بلکه به سرویس‌هایشان و ترافیک شهری می‌برند.
سال‌ها بعد به‌دنبال اعتراض معلمان در میدان بهارستان، ابوالحسن خانعلی دبیر دبیرستان جامی به ضرب گلوله رئیس کلانتری بهارستان جان خود را در این کوچه از دست داد. شهید خانعلی ۲۹ ساله فارغ‌التحصیل دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی) دانشگاه تهران بود که در دبیرستان‌های تهران فقه و عربی تدریس می‌کرد و در مقطع دکترا مشغول به تحصیل بود. در این روز دبیران شهر در اعتراض به لایحه حقوقی معلمان در میدان بهارستان جمع شده و شعار صنفی سر می‌دادند. این اتفاق که در روز ۱۲اردیبهشت سال ۱۳۴۰ به وقوع پیوست همزمان با دوره نخست‌وزیری شریف امامی است. این موضوع و نا آرامی‌های دیگر مشابه در سایر شهرها سبب تغییراتی در دستگاه پهلوی شد این بار علی‌امینی، پسر فخرالدوله، به سمت نخست‌وزیری انتخاب شد. بعدها این روز را روز معلم نام نهادند.
در نخستین روزهای پیروزی انقلاب، این کوچه شاهد ترور یکی از بزرگان بود. این اتفاق درست ۱۸ سال پس از کشته شدن معلمی به وقوع پیوست که در کوچه پارک پناه گرفته بود. در اردیبهشت سال۱۳۵۸ آیت‌الله مطهری پس از پایان جلسه‌ای در منزل دکتر یدالله سحابی، در تاریکی شب در کوچه پارک امین‌الدوله هدف گلوله یکی از افراد گروه فرقان قرار گرفت و به شهادت رسید. بنای یادبود کوچکی برای او در کوچه پارک امین‌الدوله برپاست.
پس از پیروزی انقلاب، کشور هنوز آرام نگرفته بود که وارد دوران جدیدی شد. بسیاری از شهرهای ایران درگیر ناآرامی‌های جنگ شدند. تهران نیز گرچه از مرزهای غربی فاصله داشت، اما چهره آرامی نداشت. در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۶۷ یک موشک اسکاد عراقی سبب تخریب یک ساختمان و خسارت به محله دروازه شمیران شد و دبیر مدرسه نیک پرور هنگامی که سوار خودرو شخصی خود شده بود به شهادت رسید. گرچه این کوچه شاهد اتفاقات و حوادثی از دوران معاصر بود، اما هیچ‌گاه موزه نشد، بلکه با گذشت زمان خود را با شرایط تطبیق داده و نقشی جدید پذیرفت. رخدادهایی که این گذر به خود دیده گستره‌ای بسیار وسیع از دوران مشروطه، انقلاب اسلامی تا جنگ ایران و عراق را دربرگرفته و در دل خود جای داده و در حقیقت پلی است که معماری سنتی ایران و غرب را به هم متصل می‌کند.
ارسال نظر