دیوان‌سالاری عصر طاهری
آثار شهرشادیاخ در دوره طاهریان
دیوان مظالم، قضاوت و دادرسی به‌عنوان اصل اساسی اجرای عدالت در حکومت طاهریان جایگاهی باارزش داشت. آنان برای بهتر اداره کردن حکومت خود به امر قضا و رعایت حال مردم توجهی خاص نشان می‌دادند. منابع از وجود قضات کارآمد در این دوران و رعایت حال آنان خبر می‌دهند. چنانکه ابوعبید قاسم بن‌سلام و همچنین نصربن زیاد قاضی نیشابور در زمان عبدالله بن‌طاهر بودند. طاهریان عملا پیش از حکمرانی خراسان با تشکیلات قضاوت و دیوان مظالم آشنایی به‌دست آورده بودند. بنابراین با توجه به سیاست آنها در گسترش عدل و نامه طاهر در توجه به امر قضاوت بعید نمی‌نماید که آنها دیوان مظالم را برای اجرای بهتر عدالت در حکومت خود داشته باشند.
حدود اختیارات و قدرت صاحب مظالم از قاضی بسیار بیشتر بوده است و چون طاهریان گاه خود به امر قضاوت می‌پرداختند به این منصب که شامل اختیارات وسیع نیز بوده شخصا رسیدگی می‌کرده‌اند. منابع تاریخی از به قضاوت نشستن طاهر بن‌حسین و اجرای عدالت توسط عبدالله بن‌طاهر در بدو ورود به خراسان نمونه‌هایی را ذکر کرده‌اند. عبدالله گاه دستور تفحص حال زندانیان را می‌داد تا شخصی را ناعادلانه زندانی نکرده باشند. محکمه مظالم با حضور پنج گروه شامل: حاجبان، قضات، فقها، کاتبان و شهود تشکیل می‌شد. سخنان پراکنده منابع همچنین گویای نحوه مجازات‌ها و اجرای حکم در این عصر است. ظاهرا مجازات‌هایی چون بریدن دست و پا، زدن تازیانه و زندانی کردن مجرمان اعمال می‌شده است.
دیوان رسایل، یکی دیگر از مهم‌ترین تشکیلات اداره حکومت در این عصر بوده است. تهیه اسناد و پیمان‌نامه‌ها و احکام تصدی مقامات و دیگر امور کشوری در سطوح مختلف بر عهده این دیوان بود. اهمیت این دیوان به گونه‌ای بود که آن را به شکلی همانند دیوان وزارت می‌دانستند. از آنجا که طاهریان با توجه به عدم توسعه فعالیت اداری و تداوم نفوذ حکومت خود از داشتن نهاد وزارت محروم بودند، تمامی کارهای مربوط به اداره قلمرو خویش را در چارچوب وظایف دیوان رسایل می‌گنجاندند. ابن‌طیفور به صراحت از وجود دیوان رسایل و مهرداری در زمان طاهر بن‌حسین و شخصی به نام ابوزید که عهده‌دار آن بوده است، یاد می‌کند. بنابراین با توجه به ضرورت دیوان رسایل و روایت ابن‌طیفور، وجود این دیوان در دوره طاهری امری لازم بوده است. نحوه نگارش نامه و رعایت اصول نامه‌نگاری از وظایف عمده کارکنان دیوان رسایل به حساب می‌آمد، به‌گونه‌ای که آنها ملزم به رعایت اصطلاحات و واژه‌های مرسوم و متداول برای مخاطبان خود در نامه‌هایشان بوده‌اند. ظاهرا در زمان طاهریان دیوان توقیع و خاتم جزء دیوان رسایل بوده است و در زمان طاهر تمامی این اختیارات بر عهده یک تن بود.
از سوی دیگر، این دیوان‌ها آن‌چنان توسعه نیافته بود که خود به شاخه‌های مختلف تقسیم شود، به‌‌رغم اینکه طاهریان توقیعات و مهرهای خاص نیز برای نامه‌های خود به‌کار می‌بردند. توقیع در اصطلاح به معنای امضا کردن نامه و فرمان یا نشان گذاشتن بر چیزی و همچنین نوشتن مطلبی در ذیل نامه یا کتاب بوده است. دیوان توقیع یکی از پایگاه‌های نویسندگی به‌حساب می‌آمد. به قول جهشیاری نامه شاهان راروسای آنها تهیه می‌کردند. طاهر بن‌حسین و عبدالله خود در نوشتن توقعیات مهارت زیاد داشتند. توجه به مهر و خاتم بر روی نامه‌ها یکی دیگر از ویژگی‌های دیوان رسایل در این دوره است. بنابر رسم معمول حاکمان طاهری مهر مخصوص بانشان خاص برای تایید نامه‌های خود داشتند که نام آنها نیز بر روی آن حک شده بود، به‌گونه‌ای که بر انگشتر ذوالیمینین این نقش حک شده بود: تسلیم در برابر حق عزت است.
ارسال نظر