پایان بانک شاهنشاهی انگلیسی با مصدق

نهم مرداد ۱۳۳۱ (۳۱ ژوئیه ۱۹۵۲) دکتر مصدق نخست‌وزیر وقت، بانک انگلستان در تهران را که به نام بانک شاهنشاهی فعالیت داشت، تعطیل کرد. بعدا بانک غیردولتی «بازرگانی» در ساختمان آن واقع در میدان توپخانه آغاز به فعالیت کرد که این بانک پس از انقلاب و ملی شدن بانک‌های کشور، به نام بانک تجارت به کار خود ادامه داده است. بانک بازرگانی نخستین بانک غیردولتی بود که در ایران تاسیس شد. اصل ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به صراحت تاکید بر دولتی بودن بانک‌‌های کشور دارد. بانک انگلستان ده‌ها سال ناشر اسکناس‌های ایران بود. در همین روز دکتر علی‌اصغر پورهمایون، از سوی دکتر مصدق رئیس شرکت بیمه ایران و دکتر محمد نصیری رئیس بانک ملی شدند.

در فصل اول امتیازنامه رویتر، ناصرالدین‌شاه به رویتر و شرکا حق احداث بانک دولتی ایران را به نام «بانک شاهنشاهی»، به مدت شصت سال، اعطا کرده بود. در فصل دوم، براساس قرارداد، سرمایه بانک هشت کرور لیره انگلیسی در نظر گرفته شده بود. در فصل سوم، به بانک حق انحصاری نشر اسکناس با پشتوانه طلا اعطا شده بود که در عمل نقره جایگزین طلا شد. براساس فصل پنجم، بانک تحت حمایت دولت ایران و از هرگونه مالیاتی معاف بود طبق فصل ششم، بانک موظف بود با در نظر گرفتن حساب‌های مخصوصی برای وجوه خزانه دولت ایران، پرداخت آن را در داخل و خارج به عهده گیرد. طبق فصل هفتم، بانک موظف بود سالانه ۶درصد سود خالص خود را بابت حق‌الامتیاز به دولت ایران بپردازد به شرط آنکه از چهار هزار لیره کمتر نباشد.

به موجب فصل‌‌های یازده و دوازده، دولت ایران امتیاز بهره‌برداری از کلیه معادن، جز طلا و نقره و جواهرات را به رویتر واگذار می‌کرد و استفاده از کلیه اراضی برای احداث معادن برای بانک مجانی اعلام شده بود و دولت ۱۶درصد از منافع معادن را دریافت می‌کرد. دولت ایران نیز موظف شد تا وجه‌الضمان امتیاز قبلی را به رویتر برگرداند و همچنین بانک از طرف دولت ایران وجود ناظری را پذیرفت. به علاوه، در امتیازنامه قید شد که مبلغ چهل هزار لیره وام به دولت ایران پرداخت شود. بانک شاهنشاهی فعالیت خود را در ۱۸۸۹م/ ۱۳۰۷ق، در تهران آغاز کرد و به دستور دولت بریتانیا کلیه شعب بانک شرقی در ایران را به مبلغ بیست هزار لیره خریداری و فعالیت خود را در محل همان بانک یعنی میدان توپخانه آغاز کرد.