خسارات وارده به صنایع ایران
افزایش بهای مواد اولیه، کاهش محصول نسبت به پیش از اشغال ایران، خساراتی که بر اثر نرسیدن لوازم یدکی کارخانه‌ها ایجاد شده و در آخر خساراتی که در امر ساختمان‌سازی به کارخانه‌ها وارد شده از این جمله است. در این میان کارخانه ذوب فلزات مبلغ ۱۳۷ میلیون ریال از بابت نرسیدن لوازم یدکی و مبلغ ۳۷۵ میلیون ریال خسارت به بناهای خود را تحمل کرد که در مجموع زیانی بالغ‌بر ۴۱۳ میلیون ریال را شامل شد. در صنعت قندسازی کارخانه‌های قند کهریزک، مرودشت، ورامین و کرج آسیب‌های جدی دیدند. در مجموع مبلغ ۲۵۰ هزار ریال بابت افزایش بهای مواد اولیه، مبلغ یک میلیارد و ۷۵۴ میلیون و ۴۵۰ هزار ریال به‌واسطه کاهش محصول نسبت به سال ۱۳۲۰، مبلغ ۹ میلیون و ۶۶۴ هزار و ۸۵۶ ریال خسارت بر اثر نرسیدن لوازم مورد احتیاج کارخانه‌ها و ۲۵۰ هزار ریال آسیب به بناها مجموع خساراتی است که به کارخانه‌های قند نامبرده و این صنعت در کشور وارد آمد. کارخانه‌های سیمان، نساجی، صابون، پیل الکتریک، آمونیاک و... نیز خسارات زیادی بر اثر شرایط جنگی متحمل شدند که در مجموع مبلغ یک میلیارد و ۴۵۲ میلیون و ۲۴۳ هزار و ۹۲۴ ریال خسارت بر چهره صنعت ایران بر جای گذاشت (همان، سال ۱۳۲۰، کارتن ۱۶ پرونده ۵۶، شماره سند ۱۰۱).
در بخش صنعت علاوه‌بر خساراتی که به‌طور ناخواسته و بر اثر عوامل یادشده به صنایع ایران وارد شد، بسیاری از کارخانه‌ها به دلخواه یا از روی اکراه کمک‌های بی‌شماری نیز به متفقین در سال‌های جنگ کردند که مجموع آنها مبلغ قابل‌توجهی بود که خود تاثیر وافری بر صنعت ایران داشت. بیش از پنجاه ساختمان تمام و نیمه‌تمام توسط کارخانه‌های نساجی و گونی‌بافی و کنسروو... به نیروهای شوروی واگذار شد. علاوه‌بر آن کارخانه‌های نامبرده بیش از ۳۴۴ هزار و ۸۵ متر پارچه، یک‌میلیون متر لفاف توسط کارخانه گونی‌بافی، یک میلیون و ۲۱۷ هزار و ۶۶۸ قوطی کنسرو، ۱۱ هزار و ۹۴۹ متر نخ و... به نیروی شوروی یاری رساند که مجموع آنها مبلغ ۱۵میلیون‌و۵۵۰هزار ریال برآورد شد. نیروهای بریتانیایی و آمریکایی نیز از یاری‌رسانی صنایع ایران بی‌بهره نماندند و طبق آمار مشابه کمک‌هایی که به ارتش شوروی شد، اجناسی از همین دست نیز به ارتش بریتانیا واگذار شد که مبلغ ۱۱میلیون و۶۶۶هزار ریال را دربرمی‌گرفت که در کنار یک میلیون و ۹۶۱ هزار و ۹۵۲ ریال مبلغ کمکی که به آمریکا شد و نیز ساختمان‌های واگذارشده و سایر کالاها که هزینه آن توسط این کارخانه‌ها محاسبه نشده مانند برق، در مجموع مبلغ ۳ میلیارد و ۶۶۸ میلیون و ۲۸۸ هزار و ۱۰۵ ریال توسط کارخانه‌های تابعه وزارت بازرگانی و پیشه و هنر به کلیه نیروهای متفق در کشور کمک شد (همان، شماره سند ۱۰۴).وزارت جنگ که نظارت بر کارخانه‌های اسلحه‌سازی را بر عهده داشت، به‌طور ویژه به متفقین خدمات‌رسانی کرد. مقادیر زیادی تفنگ، مسلسل، فشنگ، هواپیما و لوازم یدکی آن در اختیار متفقین قرار گرفت که ۱۰۰ هزار قبضه تفنگ برنو، ۸۰۰ مسلسل سبک، ۴۰۰ مسلسل سنگین، ۱۰ میلیون فشنگ جنگی، ۵ فروند هواپیما کورتیل و ۶۰ قبضه مسلسل کلت از آن جمله است. در کنار این کمک‌ها، کارخانه اسلحه و مهمات‌سازی پارچین، کارخانه سلطنت‌آباد و کارخانه شهباز نیز به‌طور کامل در اختیار متفقین قرار گرفت و این همه تنها بخشی از کمک‌هایی است که توسط صنایع وزارت جنگ به متفقین شد (همان، شماره سند ۱۰۶). علاوه‌بر کمک‌هایی که به متفقین شد، آنها سفارش‌هایی نیز به کارخانه‌های تحت‌نظارت وزارت جنگ داده‌اند که مبلغ کلانی از بودجه وزارت جنگ را به خود اختصاص می‌داد (همان، شماره سند ۱۰۷). وزارت جنگ خود نیز در پی اشغال ایران خسارات زیادی که غالبا از نوع جنسی و ساختمانی بودند، متحمل شد که برای آن مبلغ مشخصی برآورد نشده است (همان، سندهای ۱۰۸ تا ۱۱۱).ذکر این نکته ضروری است که آنچه در آمار از صورت خسارات موجود است، همگی مربوط به کارخانه‌هایی است که تحت نظارت دولت است و شامل صنایع شخصی و آسیب‌هایی که به آنان وارد شده است، نمی‌شود. لیکن در مجموع مقایسه وضعیتی که کارخانه‌ها در آستانه جنگ داشتند با سال‌های ۱۹۴۱-۱۹۴۰ که ایران در آتش اشغال می‌سوخت به خوبی اثرات منفی جنگ را بر این عرصه از حیات اقتصادی ایران نشان می‌دهد.
نتیجه
صنعتی شدن ایران خود به تنهایی نمود بارزی از تلاش برای تولید‌محورشدن اقتصاد است. هرچند صنعت ایران از نوع وارداتی بود، اما گام بزرگی در جهت خودکفایی صنعتی ایران به‌شمار می‌آمد. هنوز مدت زیادی از اقدامات رضاشاه درخصوص ایجاد و توسعه صنایع کشور نگذشته بود که ایران درگیر در جنگ ناخواسته جهانی شد و به یکباره همه تلاش‌ها ناتمام و بی‌فرجام ماند. صنایع و کارخانه‌های کشور همانند سایر بخش‌های کلیدی اقتصاد از آسیب‌های اشغال در امان نماند. ناامنی داخلی در روزهای شهریور ۱۳۲۰ باعث تعطیلی برخی از کارخانه‌ها شد که این تعطیلی بعضا سال‌ها ادامه یافت. زیرا عدم‌دسترسی به مواد اولیه و قطعات یدکی دستگاه‌ها مانعی بزرگ بر سر راه تولید ایجاد کرده بود. تعطیلی صنایع، بیکار شدن کارگران را به‌دنبال داشت و در مواردی هم که برخی کارخانه‌ها همچنان به تولید مشغول بودند، عدم‌پرداخت مزد کارگران و افزایش ساعات کار آنها منجر به اعتصابات کارگری در بسیاری از شهرهای ایران شد. از دیگر تبعات اشغال بر صنایع کشور، می‌توان به عدم‌فروش محصولات کارخانه‌ها و صنایع داخلی ایران اشاره داشت که عدم‌موازنه در صادرات و واردات کشور باعث شد که محصولات داخلی بازار فروش نیابند؛ زیرا محصولات خارجی به مقادیر بالایی وارد کشور می‌شد و چون قیمت آنها مناسب‌تر از محصولات داخلی بود، خریدار بیشتری داشت و قدرت رقابت را از تولیدات ملی گرفت. به همین دلیل تولیدات داخلی ایران به فروش نمی‌رفت و از این رهگذر آسیب جدی به اقتصاد صنعتی کشور وارد شد. با اشغال کشور فرآیند صنعتی‌سازی ایران متوقف و در برخی موارد به واسطه شرایط جنگی نابود شد. دولت ایران در قبال این مشکل نه‌تنها نتوانست اعتراض کند، بلکه در موارد بی‌شماری ناچار از به کار بردن توان صنعتی خود در جهت اهداف متفقین شد.
از مقاله‌ای به قلم: مرجان برهانی و سیدمحمد طیبی
