گروه تاریخ اقتصاد: بخش سوم از گفت‌وگوی نمایندگان مجلس شورای ملی در روز شنبه، پنجم اردیبهشت ۱۲۸۷ شمسی را می‌خوانید. موضوع لایحه مالیه است که توسط صنیع‌الدوله، وزیر مالیه، قرائت شده است: ... وزارتخانه‌هاى ایران ترتیب اداره ندارند و این ترتیب هم از امور لازمه است و مصارف این کار را هم بر سبیل برآورد این بنده به یک کرور تخمین می‌نمایم که باید در بودجه منظور نمود. بعدی ایجاد طرق و شوارع است مبالغه این بنده را در لزوم راه بعضى راه آهن تمام اهل این شهر می‌دانند و رفته رفته به سایر بلاد هم نشر کرده و می‌کنند یقین بنده این است که مملکت داراى حفظ نظم نشر معارف و عدالت تولید ثروت به عبارت اخرى تمام سعادت این مملکت منحصر و منوط به ساختن راه‌آهن است سنه ماضیه قوى ئیل از حیثیت زراعت سال رحمت بود. بعضى حاصل تمام مملکت خوب بود. هر رعیتى تقریبا در سال شش الى نصف این غله را خودش لازم دارد چه ارزان باشد و چه گران نگاه می‌دارند و صرف می‌کند و بقیه را باید بفروشد و صرف سایر مایحتاج خود از ملبوس و غیره کند. وقتی که جنس مشترى داعیه باشد مثلا خروارى شش هفت تومان بفروشد از فروش جنس زائد معاش خود می‌تواند چهل یا پنجاه تومان پول نقد به دست بیاورد و صرف حوائج خود نماید، اما در سنه ماضیه این قیمت به دو تومان الى سه تومان رسید و آن عایدى رعایا بده و پانزده تومان بالغ شده و در بعضى از نقاط جنس اصلا خریدار ندارد رعیت بیچاره به کلى دستش خالى است نتیجه آنکه اولا رعیت غالبا اندوخته ندارد و طبیعتا از کار خود سرد خواهد شد و شاید بسیارى از آنها خیال کنند که سال دیگر قدرى کمتر بکارند تا بتوانند حاصل خود را به قیمت بهتر بفروشند و اگر خداى نخواسته اتفاقا حاصل سال دیگر خوب نشود آن وقت دیگر به قدر حاجت خودش هم برنمی‌دارد و باید قیمت گران بخرد و برفرض که رعایا نان داشته باشند شهری‌ها گرفتار گرانى فوق‌الطاقه می‌شوند و تمام این معایب از بى‌راهى است و گرانى حمل و نقل اگر راه آهن باشد، اولا در سال رحمت آنچه زاید بر حاجت مملکت است ولو کرورها خروار باشد به قیمت صحیح به خارج می‌رود انگلستان به تنهایى سالى بیست کرور خروار غله را مشترى است و از تمام نقاط عالم خریده می‌برد ما بتوانیم یک قسم از این حاجت او را به عمل آورده بدهیم به منت خواهد خرید و همین قسم بسیارى از ممالک پرجمعیت مشترى غله می‌باشند در هر حال اگر راه باشد چیزى به زمین نخواهد ماند و این فقره بهترین مشوق‌ها است براى زیادشدن زراعت از بیست کرور نفوس این مملکت اقلا چهارده کرورش اهل زراعت و بستگان آنها است و آسایش و سعادت تمام اهالى بسته به آسایش و سعادت این طبقه است که تمام مایحتاج اهالى به سعى بازوى آنان حاصل می‌شود، پس رعایت نیکبختى این گروه، خدمت به کلیه ما ملت است و این مقصود حاصل می‌شود به ساختن راه یعنى اسباب تسهیل فروش حاصل عمل رعایا که هم رعایا از آن منتج می‌شوند و هم‌شهرى‌ها. ضمنا از آنچه ذکر نمودیم معلوم می‌شود که سعى شهری‌ها به ارزانى ارزاق در واقع استفاده بیکارهاى مملکت است از رنج کارکنان یعنى نفع بیکاره به ضرر کارگر و این از هر قانون انصاف و عدالتى خارج است و از طرف دیگر شهرى هم که مشترى زاید جنس رعایا است نباید به کلى اسیر آن طایفه باشد که بر حسب دلخواه به هر قیمتى که بخواهد جنس خودش را به شهری‌ها بفروشد نظم و تعدیل این فقره بسته به وجود راه است که هر یک از طرفین بخواهند به همدیگر تعدى نمایند مانع است، یعنى اگر زارع بخواهد زیاده از اندازه نرخ جنس خود را بالا ببرد شهرى به استعانت راه می‌تواند حاجت خود را از محل دیگر تدارک نماید و برعکس اگر جنس فراوان باشد و خریدار نزدیک نباشد زارع می‌تواند جنس خود را به جاى دورتر و بالاخره به خارج مملکت بفروشد بالجمله مایه سعادت و آسایش مملکت از هر طبقه که باشد از زارع و تاجر و غیره به عقیده راسخ این بنده راه است و اولین تکلیف سیاسى اولیاى امور مملکت ادغام به این امر اساسى است و براى حصول این نتیجه لازم است که یک قطعه از راه ساخته شود بعد از حاصل آن قطعه اول اقدام به قطعات دیگر می‌توان نمود بلکه اهل مملکت وقتى به فایده فعلى برخوردند خودشان نیز در شرکت در راه مقدم خواهند شد و ان‌شاءالله در اندک مدتى راه‌هاى اصلى مملکت مبدل به راه آهن شده اسباب نیکبختى اهالى فراهم مى‌آید قطعه اولى که به نظر این بنده اهم خطوط می‌آید خطى است که از دریاى خزر به خلیج فارس ممتد می‌شود و براى تدارک سرمایه آن چهار کرور محل ضمانت و پرداخت تنزیل و استهلاک لازم است که آن را هم ملت ایران باید نقدا بر عهده بگیرد، بنابراین کلیه تنخواهى که امروزه طرف حاجت ملت و از اداى آن ناگزیر است هشت کرور تومان می‌شود که باید در ظرف دو، سه سال بر عایدات دولتى افزوده شود تا مقاصد ملى به این شکلى که لازم است به عمل بیاید براى تدارک این هشت کرور دو ممر در نظر گرفته شده است، یکى تحمیل مالیاتى بر قند و شکر و چاى به اندازه یک من تبریز دهشاهى بر قند و شکر و گیروان که یک قران بر چاى از این رهگذر به موجب حساب می‌توان چهار کرور تومان عایدات حاصل نمود و چهار کرور دیگر را باید از طریق تعدیل مالیات حاضر نمود و بنابر موازینى که در دست است این مبلغ از آن ممر در ظرف دو، سه سال حاصل خواهد شد و به این شکل اقدام صحیحى در انجام امور مملکتى می‌توان نمود و پس از آنکه فایده و نتیجه این اقدامات را مردم دیدند البته اطمینان آنها زیادتر شده به هر قسم همراهى تازه براى تکمیل ابواب سعادت و راحت خود اقدام خواهند نمود...