گروه تاریخ و اقتصاد: آنچه می‌خوانید بخش پنجم (پایانی) مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز پنج‌شنبه، ۱۰ اردیبهشت ۱۲۸۷ شمسی: وزیر امور خارجه: بعد از رسیدن این تلگراف، تلگرافى کردم به شارژ دافر خودمان در پطرزبورغ و مضمون همین تلگراف را هم درج کردم که به وزیر امور خارجه دولت روس در آنجا ارائه بدهد و همین‌طور مراسله رسمى به سفارت روس در اینجا نوشته و مضمون این تلگراف را هم اشعار کرده و خیلى اظهار استعجاب از اتفاق این واقعه کرده و نوشتم که باید استرضاى خاطر اولیاى (دم) را بخواهند و از عهده غارت اموال منهوبه برآیند و هر‌قدر که خسارت وارد آمده، جبران نمایند. پس از نوشتن این رقعه سفیر آمد به ملاقات من و مذاکرات زیاد شد و سفیر اظهار داشت که برخلاف این راپورت که به‌جهت شما آمده، از براى ما رسیده است و به ما چنین راپورت داده‌اند که بدوا ازطرف شاهسون‌ها مبادرت به تجاوز و تخطى شده است. بالاخره بعد از مذاکرات قرار شد که سفیر تلگراف نماید به طورى که سالار موقر هم تلگراف کرده بودند تحقیقات لازمه و راپورت صحیح بدهند که اقدامات لازمه بشود.

مستشارالدوله: بلى منتظر خواهیم بود که تا راپورت سالار موقر برسد، ولى یک فقره هم راپورت به ما رسیده که موافق است با راپورت مامور رسمى ما که سه فرسخ از خاک ایران الان در تصرف سالدات دولت روس است جهت این چه بوده؟

وزیر امور خارجه: ابدا در این باب نه رسمى و نه غیررسمى اطلاعى به من نرسیده. اگر رسیده بود، اقدامات لازمه در این خصوص می‌شد و ابدا من در این باب اقدامى نکرده‌ام، گمانم این است این تلگرافى که به سالار موقر شده راپورت صحیح بیاید. اگر چنین مطلبى باشد، البته اقدامات فورى خواهد شد، ولى در این باب تاکنون به من اطلاع رسمى و غیررسمى نرسیده.

حاجى معین‌التجار: علاوه‌بر آن اقداماتى که جناب وزیر امور خارجه باید بفرمایند، این است که یک کارى بکنند راپورت هر روزه آنجا برسد، چون سیم تلگراف در آنجا قطع شده راپورت دیر خواهد رسید و اسباب تاخیر کار خواهد بود. باید در زود رسیدن راپورت هر روزه علاج فورى نمایند.

وزیر امور خارجه: راپورتى که از آنجا می‌رسد با سیم اردبیل مخابره می‌شود و از آنجا تا اردبیل بیاید قدرى مدت لازم دارد، اگر تاخیرى بشود از این جهت است و تاکید شده که هر روزه اطلاعات بدهند.

حاج معین‌التجار: اگر قاصد بگذارند از آنجا تا اردبیل یک روزه خبر می‌‌رسد و تا سیم تلگراف آنجا اصلاح شود باید قاصد هر روزه در آنجا باشد.

وکیل‌التجار: خواستم عرض کنم اینکه جناب وزیر می‌فرمایند در جلو آمدن سالدات به من راپورت نرسیده و در این باب مذاکره نشده بنده در روزنامه‌هاى روسى دیدم که خودشان نوشتند سالدات روس ده ورس به خاک ایران تجاوز نموده و در آنجا هستند خیلى است که می‌فرمایند این خبر به ما نرسیده است.

حاج محمداسمعیل آقا: حال سال‌ها است که این سرحد بوده گاهى در سرحد خصوص در این سرحدات طرف آذربایجان به واسطه ایلات اتفاقات مى‌افتاد و کمیسیونى هر سال در سرحد تشکیل شده و قطع گفت‌وگو می‌کردند. امسال دولت روس به اسم امنیت تبعه خود سالدات و قزاق زیاد در سرحد گذاشت و در این مدت که دعوا و نزاعى هم اتفاق می‌افتاد، هیچ وقت از طرف مامورین دولت این‌گونه حرکتى ناشى نشده. اینکه اشتهار می‌دهند اول سبقت از طرف شاهسون شده چنین چیزى محال است که آنها اول با سالدات روسى طرف شوند بنا بر راپورتى که شخص بلژیکى از اجزای پستخانه در آنجا بوده داده همان‌طور که گفتند اسبى از سالدات فرار می‌کند می‌آید به خاک ایران و آنها چند نفر قزاق با یک کماندر می‌آیند آن دو نفر شاهسون را می‌کشند بر فرض سلمنا که اول حرکتى از طرف شاهسون‌ها شده آنها نبایست بدون اجازه وارد خاک ایران شده این حرکات را بنمایند! بایستى به دولت خود اطلاع بدهند تا به طریق قانون اقدام شده آنها را تنبیه و مجازات کنند نه اینکه قشون منظم یک دولتى که کمال مناسبات و روابط را با دولت دیگر دارد یک دفعه هجوم آورده داخل خاک همسایه شوند و تلگرافخانه دولتى را آتش بزنند خانه‌هاى رعیت را سوزانیده شکم پاره کنند و تاخت و تاز نمایند. ده ورس از خاک همسایه تجاوز و در آنجا اقامت کنند خیلى عجب است که با این تفصیل جناب وزیر می‌فرمایند که سفیر انکار از پیشدستى سالدات نموده و این تجاوزات را اقرار ندارند و می‌گویند که تخطى از طرف شاهسون‌ها شده است.

وزیر امور خارجه: تمام این مطالب را با وزیر امور خارجه روس توسط سفیر خودشان در سن پطرزبورغ مشغول مذاکره هستیم و آنچه باید اقدام شود نموده و می‌نماییم و اینجا هم با سفیر مذاکره شده همان‌طور که سالار موقر تلگراف کرده بودند با قونسول بروند در پیله‌سوار و تحقیقات مشترکه بنمایند بعد از اتمام این تحقیقات و رسیدن راپورت باز با وزیر امور خارجه مذاکره خواهد شد و امیدواریم که با روابط دوستى بین دولتین این مساله در کمال خوبى انجام پذیرد.

صدیق حضرت: چیزى که مسلم است این است که در سرحد پیله‌سوار یک عده قشون منظم دولت روس تجاوز کرده تلگراف خانه و چند قریه را آتش زدند و بى‌جهت متعرض اموال و نفوس اهالى این مملکت بیطرف شدند که در هیچ قانونى روا نیست متعرض شدن به اهالى بیطرف! بنده می‌گویم همان‌طور که در چند روز قبل جناب مستشارالدوله گفتند بر فرض اسب قزاق‌ها را شاهسون‌ها دزدیده بودند، این مساله اجازه نمی‌دهد که یک عده قشون منظم دولت همسایه وارد خاک ایران شود و حال آنکه از قتلى که در خاک ایران واقع شده محقق است که تخطى از طرف سالدات روس شده در این صورت بر حسب حقوق بین‌الملل هیچ قانونى اجازه نمی‌دهد که یک عده قشون رسمى و منظم دولت روس وارد خاک ایران شده و برخلاف استقلال حکومت یک مملکتى رفتار نمایند. بر فرض که خداى نخواسته جنگ رسمى هم بین دولتین باشد باز هیچ قانونى اجازه نمی‌دهد که یک عده قشون منظم حمله به رعیت بیطرف نمایند و آنها را بکشند و بسوزانند. در هیچ جنگى رعیت را کار ندارند، زیرا که بیطرف است و بنده نمی‌دانم این مساله را به چه‌طور ترجمه و بیان نمایم.

اسدالله میرزا: یک لفظ حقوق بین‌المللى هست، ولى معنى آن در یک مملکت می‌تواند باشد که اتحاد و اتفاق کامل باشد. چنانچه در هر جا که اختلاف پیدا شده این حقوق بین‌الملل در آنجا منظور نشده مثل مراکش و غیره و هر وقت که اتحاد و اتفاق داخلى پیدا شد این حقوق هم منظور خواهد شد.

خواستم عرض کنم به جناب وزیر که آنها اخبار جعل کرده و انتشار دادند که تخطى از طرف شاهسون‌ها شده بود که یک عده سوار حمله به تلگرافخانه روس آورده به این واسطه کمک و مدد براى جلوگیرى خواسته این شد که این زد و خورد اتفاق افتاد و این خبر جعلى را در روزنامه‌هاى روس و بعضى از روزنامه‌هاى خارجه درج کردند. حالا عرض می‌کنم که جناب وزیر امور خارجه این مطلب را که تحقیق کرده محقق و معلوم شد تخطى از طرف قزاق‌ها بوده به توسط مامورین خارجه در پاریس و لندن این خبر را برسانند که در روزنامه‌هاى رسمى خارجه درج شود تا حقیقت و حقانیت معلوم گردد و تکذیب آن اخبارات جعلى هم شده باشد به عقیده بنده این مطلب گویا لازم باشد.