گروه تاریخ و اقتصاد: آنچه می‌خوانید بخش سوم مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز پنج‌شنبه، ۱۸ اردیبهشت ۱۲۸۷ شمسی. اسدالله میرزا: بنده مطلب را تکرار نمی‌کنم فرمایشات صحیح در این موضوع شده است. همین‌قدر عرض می‌کنم که سعادت و حیات ابدى این مملکت بسته به همین اتحاد و اتفاق است حالا که از طرف ملت این اقدام شده است. پس همین مساله را اسباب خوشبختى ملت دانسته، خوشبختانه با تمام قواى ظاهر و باطن این اتحاد خالصانه را حفظ کنیم و کرارا از اعلیحضرت شنیده شده است که هرگاه ملت یک قدم به طرف ما بیایند من صد قدم به طرف آنها خواهم رفت و گمان می‌کنم با این ترتیب این اتحاد و اتفاق را به خوبى می‌توان حفظ کرد، ولى یک شرط عمده که مدخلیت تمام دارد و آن همراهى مدیران جراید است و البته مهر انجمن مدیران جراید هم در این لایحه هست که اگر آنها بخواهند همراهى کنند به واسطه قلم ایشان بسا مفاسد اصلاح خواهد شد و اگر مساعدت آنها نباشد دچار مشکلات خواهیم شد.

آقا شیخ حسین: بنده خیلى متشکرم از وجود مبارک چنین سلطانى مخصوصا روز اولى که تشریف‌فرماى مجلس مقدس شدند بنده چیزها شنیدم و اینکه گفته شد که انجمن‌ها حالا فهمیده‌اند که باید اتحاد کرد چنین نیست، بلکه انجمن‌ها از اول این مساله را دانسته و همچنین اعلیحضرت همایونى هم از اول می‌دانستند که با ملت باید همراهى کرد و بعد از نطق جناب آقاى تقى‌زاده نمی‌خواهم عرض بکنم، ولى ایشان به‌طور ادب بیان کردند. بنده هم به زبان خودم عرض می‌کنم اشخاصى هستند که همیشه سعایت و القای شبهه می‌نمایند که بین اعلیحضرت و ملت احداث شبهه بنمایند و از حسن اتفاق نتیجه برخلاف بروز می‌کند، لهذا در این مورد بنده دو عرض می‌کنم، یکى فرمایش حضرت رسول صلى‌الله‌علیه و‌آله‌وسلم است قریب به این مضمون که فرمود کسانى که در نزد سلطان سعایت می‌کنند عاقبت مثل شیطان مطرود می‌شوند. این مال آن اشخاصى که سعایت می‌نمایند. عرض دیگر اینکه تمام حکام و بزرگان گفته‌اند سلطان رعیت‌پرور هیچ وقت اشخاصى را که سعایت می‌نمایند اطراف خود راه نمی‌دهند و بیش از این دیگر عرضى ندارم.

وکیل‌الرعایا: تمام ملل روى زمین میل دارند که این‌طور باشند و گمان هم نمی‌کنم که اعلیحضرت همایونى به این عقیده نبوده‌اند. البته عقیده مقدسشان هم از اول همین بوده و خواهد بود، ولى باید ملتفت شد که منفعت این مملکت عاید چه قبیل اشخاص می‌شده! یقین است که همان اشخاص مانع بودند و نمی‌گذاشتند این ملت رو به ترقى و راحتى برود و این اتحاد و اتفاق صورت بگیرد و حال بحمدالله چیزى که موجب ترقى و سعادت این ملت و مملکت است به دست آمده.

آقا میرزا سید حسین: خوب است این لایحه را با هیاتى به حضور همایونى گسیل دارند که عرایض ملت را کماهو حقه به عرض برسانند و همراهى و اتحاد کامل را از پیشگاه همایونى خواستار شوند.

ساعدالوزرا: فى‌الواقع امروز را باید اول روز نیکبختى و سعادت و نجات این ملت دانست. نظر به دستخط اعلیحضرت همایونى که دال بر رافت و محبت شاهانه بود نسبت به رعایاى مصیبت زده ارومى و از طرف دیگر مضمون لایحه عموم انجمن‌هاى طهران آنچه بنده فهمیده‌ام این جنگ خانگى ما را تمام کرده و واقعا چه به موقع احساس لطیفى در این مورد باریک در عموم ملت پیدا شده و این نکته را هم خاطرنشان می‌نمایم که براى حصول و نائل شدن به چنین مقصود بزرگى اندکى صبر لازم است تا ان‌شاءالله به مطلوب خودمان برسیم و خیلى لازم می‌دانم تقدیم این لایحه انجمن‌ها را به حضور اعلیحضرت همایونى.

آقا شیخ محمدعلى: بدیهى است که باید اعلیحضرت همایونى اتحاد تام و تمام با ملت داشته باشند، ولى چون مفسدین نمی‌گذاشتند که عرایض ملت به سمع مبارک اعلیحضرت برسد مقصود حاصل نمی‌شد. لهذا تقویت می‌کنم قول آقاى تقى‌زاده را و چون این لایحه از طرف انجمن‌هاى تهران است و انجمن‌هاى تهران نماینده تمام انجمن‌هاى ایران هستند و انجمن‌هاى ایران نماینده تمام ملت ایران است، پس خوب است که این عریضه حضور مبارک اعلیحضرت همایونى فرستاده شود که ملاحظه فرمایند و بدانند ملت ایران همه قسم در شاه‌دوستی و مملکت‌خواهى ساعد و مجد می‌باشند.

حاجى امام جمعه: اگرچه بعد از این تقریرات هرچه گفته شود توضیح واضحات است، ولى همین قدر عرض می‌کنم که امروز خیلى روز مبارک و با سعادتى شد براى ما زیرا که یک دستخط مبارکى از اعلیحضرت قرائت شد که مفاد آن این بود که اعلیحضرت همایونى با نهایت مهربانى و رافت اقبال به طرف ملت فرموده‌اند و همچنین لایحه از طرف عموم انجمن‌ها قرائت شد که مفاد آن هم استقبال ملت بود از روى کمال میل و محبت به طرف اعلیحضرت، پس ما وکلا باید عقد این اتحاد را در کمال شدت و استحکام نگه بداریم و استدعایى از اعلیحضرت می‌نماییم که آثار این همراهى خودشان را با ملت به‌طور فعلیت به عرصه ظهور و بروز برسانند اما ما نباید راهى بنماییم و حرفى بزنیم و بگوییم که چطور مساعدت فرمایند.