اعزام نخستین گروه دانشجویان به اروپا

در ۱۲ مهرماه سال ۱۳۰۷ ش. در اجرای قانون مصوب یکم خرداد همان سال، نخستین دسته دیپلمه‌های برگزیده روانه اروپا شدند تا در آنجا به هزینه دولت ایران به تحصیلات عالی دست یابند. طبق این قانون مقرر شده بود که هرسال یکصد دیپلمه که در امتحان زبان کشور خارجی مربوطه پذیرفته شوند به اروپا فرستاده شوند. این افراد مکلف به بازگشت و خدمت به وطن بودند. با وجود ذکر شمار سالانه محصلان اعزامی در قانون، در مهرماه ۱۳۰۷ یکصد و ده دیپلمه (۱۰ تن بیش از مصوبه مجلس) روانه اروپا شده بودند و منحصرا به کشور فرانسه زیرا که در آن زمان، تدریس زبان خارجی در دوره آموزش متوسطه ایران تقریبا منحصر به زبان فرانسه بود و برنامه‌های درسی این دوره تحصیلی ایران از کشور فرانسه اقتباس شده بود. این دیپلمه‌های اعزامی کسانی بودند که قبلا در امتحان زبان فرانسه در تهران که زیر نظر سفارت این کشور انجام شده بود پذیرفته شده بودند. به عبارت دیگر، دولت فرانسه تسلط آنان بر زبان فرانسه را تایید کرده بود. ترجمه خبر و کتاب از دیرزمان تا اواسط دهه ۱۳۳۰ (پس از براندازی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و بسط نفوذ زبان انگلیسی) در ایران از منابع فرانسوی به همین علت بود. اسامی و اصطلاحات با تلفظ فرانسوی که مشکلی برای تحصیلکرده‌های ایرانی شده است نیز به لحاظ همین ترجمه‌ها بوده است.این دیپلمه‌ها و محصلان بعدی که طبق قانون مصوب یکم خرداد ۱۳۰۷ به فرنگ فرستاده شده بودند پس از تکمیل تحصیلات و بازگشت به وطن عمدتا وارد سیاست شدند. آنان کار خود را در وطن با تدریس در مدارس عالی یا دفاتر وزیران (به عنوان مشاور) آغاز کرده بودند. قانون مصوب یکم خرداد ۱۳۰۷ تاریخی برای انقضای اعزام محصل به هزینه دولت تعیین نکرده بود. قبل از تصویب این قانون و از نیمه اول قرن نوزدهم، رفتن ایرانیان جهت تحصیل در اروپا امری عادی بود ولی نه به هزینه دولت و در چارچوب مقررات. در میان دیپلمه‌های اعزامی به فرنگ در مهرماه ۱۳۰۷ این افراد وجود داشتند که بعدا از سیاستمداران و دولتمردان معروف شدند:

علی شایگان، مهدی بازرگان، مهدی آذر، کریم سنجابی، احمد رضوی‌کرمانی، محمدعلی ملکی، رضا رادمنش، خلیل ملکی، عبدالله ریاضی، لطفعلی صورتگر، غلامعلی فریور و... بسیاری از یاران مصدق از میان همین گروه بودند.