آثار تحریم؛ ناشناخته برای اقتصاددان
حالا مشخص شده که تحریم‌های اقتصادی ابزار سیاستی بسیار قدرتمند و حتی مرگباری هستند که مرزهای بین سیاست و جنگ را محو کرده‌اند. در هیچ‌جا این مورد مثل ایران مصداق ندارد؛ کشوری که به‌عنوان یک مطالعه موردی در مباحث مربوط به احتیاط و کارآمدی تحریم‌ها ظاهر شده است. ایران کانون کمپین‌های تحریمی چندجانبه (۲۰۰۶-۲۰۱۶) و یک‌جانبه (۲۰۱۸ تاکنون) بوده است. این تحریم‌ها اثرات مخرب قابل توجهی بر عملکرد اقتصادی ایران داشته‌اند. تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران از شدیدترین تحریم‌ها در جهان هستند و بخش‌ها، نهادها و افراد ایرانی را تحت لایه‌های مرتبط با اشاعه سلاح‌های هسته‌ای، تروریسم و مسائل حقوق بشر تحریم کرده‌اند. این تحریم‌ها طیف گسترده‌ای از پیامدهای منفی اقتصاد کلان از جمله کاهش سریع ارزش پول، کسری‌های شدید تجاری و مالی، تورم بالا و افزایش نرخ‌های فقر را ایجاد کرده یا به آنها کمک کرده است.
فرزانگان و باتمانقلیچ برای پاسخ به این سوال، تمام مقالات اقتصادی منتشرشده به زبان انگلیسی از سال۲۰۰۶ درباره اثرات تحریم‌ها بر اقتصاد ایران را بررسی کردند. نتیجه این بررسی تا حد زیادی نگران‌کننده و حاکی از شناخت محدود نسبت به آثار تحریم بود. مقالات مربوط به تحریم به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: مطالعاتی روی اثرات کلان اقتصادی و مطالعاتی با تمرکز بر اثرات بخشی. هرچند تحقیقات ارزشمندی در این زمینه انجام شده ولی با توجه به اثرات فوق‌العاده شدید تحریم‌ها بر اقتصاد ایران، به‌ویژه در یک دهه گذشته، مجموعه تحقیقات صورت‌گرفته به طرز شگفت‌انگیزی کوچک است و اقتصاددانان تنها سطح مساله را خراش داده‌اند و به عمق موضوع ورود نکرده‌اند.
البته باید اشاره کرد که تحقیق درباره تحریم با محدودیت‌های زیادی هم مواجه است. برای مثال درباره روش‌شناسی تحقیق هنوز مسائل حل‌نشده‌ای وجود دارد. برای مثال همچنان مشخص نیست که چطور می‌توان اثرات تحریم‌ها را از عوامل درون‌زا جدا و به‌طور مستقل ارزیابی کرد. در واقع در واکنش مناسب به این محدودیت روش‌شناسانه هنوز اجماعی اتفاق نیفتاده است. هرچند یک تحول مثبت استفاده اقتصاددانان از روش کنترل مصنوعی (SCM) است. روش کنترل مصنوعی یک روش آماری است که برای ارزیابی اثر یک مداخله در مطالعات موردی مقایسه‌ای استفاده می‌شود. SCM این امکان را می‌دهد که ایران را با یک ایران «مصنوعی» بدون تحریم مقایسه کنیم. ولی هنوز مقالات این حوزه محدود بوده و همچنان منتظر انتشار مقالات جدید با این رویکرد هستیم.
علاوه بر این وقتی به این نکته توجه شود که واقعا چه کسی بیشترین تحقیقات در زمینه تحریم‌های ایران را منتشر می‌کند، یک محدودیت دیگر آشکار می‌شود. اکثریت قریب به اتفاق نویسندگان مقالات درباره آثار تحریم‌ها بر اقتصاد ایران، دانشگاهیان ایرانی مستقر در غرب هستند که این مقالات را در حاشیه برنامه‌های تحقیقاتی اصلی خود منتشر می‌کنند. در واقع در بین این اقتصاددانان هم مساله تحریم ایران، به‌عنوان یک موضوع اصلی برای مطالعه و تحقیق جایگاه خود را پیدا نکرده است. مجموعه تحقیقات انجام‌شده همچنین نشان می‌دهد که اقتصاددانان ایرانی مستقر در ایران و اقتصاددانان غیرایرانی، مشارکت چندانی در این حوزه نداشته‌اند و مورد ایران را به‌عنوان یک مورد مطالعه ارزشمند برای درک آثار تحریم‌های اقتصادی نمی‌بینند.
حجم محدود مقالات انتشاریافته همچنین نشان می‌دهد که مطالعات درباره اثرات تحریم‌ها آن‌چنان مورد توجه مجلات اقتصادی نبوده است. به‌ویژه در برهه زمانی که تحریم‌ها برای اولین‌بار علیه ایران اعمال شد، تحریم‌ها به‌عنوان یک موضوع سیاسی و نه یک موضوع اقتصادی برای اقتصاددانان جدی تلقی می‌شد. مشکلات روش‌شناسی مطالعه آثار تحریم‌ها، تعداد محدود محققان و عدم علاقه به این حوزه باعث شده است که بدنه تحقیقاتی موجود دارای شکاف‌های زیادی باشد. بسیاری از فرضیه‌های اساسی درباره تاثیر تحریم‌ها در ایران (و جاهای دیگر) هنوز مورد آزمایش قرار نگرفته‌اند. این مطالعه مروری از دو طریق سعی دارد به حل این مشکل کمک کند.
ابتدا، با انجام این مطالعه می‌توان به بررسی تاثیرات تحریم‌ها به‌عنوان حوزه خاص مطالعاتی و ایران به‌عنوان یک مطالعه موردی مهم فکر کرد. دانستن اینکه شکاف‌های مطالعاتی در کجا قرار دارند، کلید رفع این شکاف‌ها است.
دوم، این مطالعه همچنین نکاتی را درباره اثربخشی تحریم‌ها مشخص می‌کند. اگر محققان دانشگاهی هنوز به اندازه کافی تاثیر چندوجهی تحریم‌ها بر اقتصاد ایران را ارزیابی نکرده‌اند، واضح است که سیاستگذاران هم درک درست و دقیقی از آنچه در حال وقوع است، ندارند. اما ما امیدواریم که ممکن است اوضاع تغییر کند... در پی حمله روسیه به اوکراین، تحریم‌ها بیشتر مورد توجه اقتصاددانان قرار گرفته است.
برخلاف ایران، حجم قابل توجهی از تحقیقات بی‌درنگ درباره تاثیر تحریم‌ها در روسیه در حال انجام است. این بسیار مثبت است. اما چیزی که مایلیم ببینیم تحقیقات تطبیقی بیشتر است. اساسا، تحقیق درباره تحریم‌ها شایسته است که حوزه بین‌رشته‌ای خودش باشد، اما در حال حاضر از نظر رشته و جغرافیا کاملا کنار گذاشته شده است. ما باید آن را تغییر دهیم!
