مواجهه چهارمین اقتصاد جهانی با ریسک‌های جدید ژئوپلیتیک
وابستگی انرژی؛ پاشنه آشیل اقتصاد آلمان
در پایان سال 2021 میلادی اقتصاد آلمان از نظر تولید ناخالص داخلی اسمی در رتبه چهارم قرار گرفت. همچنین از نظر شاخص برابری قدرت خرید این کشور در رتبه پنجمین اقتصاد جهان قرار دارد. علاوه بر این، براساس برآوردهایی که از سوی صندوق بین‌المللی پول صورت گرفته است کشور آلمان به‌تنهایی بیش از 25درصد اقتصاد اتحادیه اروپا را در سال 2021 میلادی به خود اختصاص داده است. این موارد نشان‌دهنده این است که آلمان به عنوان یکی از اقتصادهای پیشرو جهان نقش مهمی در اقتصاد سیاسی بین‌الملل ایفا می‌کند و هرگونه تحولی که به تاثیرگذاری بر قدرت ژئواکونومیک این کشور بپردازد، از ظرفیت آن برخوردار است که باعث به وجود آمدن تغییراتی در اقتصاد سیاسی بین‌الملل شود. یکی از این حوزه‌ها، انرژی است.
اهمیت ژئوپلیتیک و اقتصاد انرژی برای آلمان و تاثیرات آن بر فرآیندهای اقتصادی جهان هنگامی روشن خواهد شد که به صورت دقیق‌تری به مرور داده‌ها و روندهای حاکم در ژئوپلیتیک انرژی آلمان پرداخته شود. در ابتدای سال 2022 میلادی کشور آلمان به عنوان هفتمین مصرف‌کننده عمده انرژی جهان شناخته شده است. در این سال مصرف سالانه انرژی در آلمان به بیش از 12193 پتاژول رسیده است که بیش از 75درصد آن از طریق سوخت‌های فسیلی، 2/ 6درصد از طریق انرژی هسته‌ای و 1/ 16درصد نیز با استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر فراهم شده است. در همین سال برق تولید‌شده در جمهوری فدرال آلمان به بیش از 9/ 553هزار میلیارد وات‌ساعت رسیده است.
آلمان یکی از نخستین کشورهایی است که سیاست زیست‌محیطی انرژی‌وند (Energiewende) را با هدف کاهش تولید کربن و رساندن سطح آن به تولید کربن سالانه صفر در پیش گرفته و در تلاش است با استفاده از منابع تامین انرژی ایمن مصرف آن دسته از منابع انرژی را که خطرات زیست‌محیطی بالقوه‌ای دارند قطع کند. بر اساس این، و بر پایه طرحی که بیش از یک دهه است آغاز شده است و در پایان سال 2022 میلادی تکمیل می‌شود، آلمان بهره‌برداری از نیروگاه‌های هسته‌ای خود را متوقف خواهد کرد که همین مساله به معنای از دسترس خارج شدن بیش از 2/ 6درصد از منابع انرژی کشور آلمان است که پیش از این از طریق راکتورهای هسته‌ای تولید شده است.
این چرخش استراتژیک در تولید و مصرف انرژی یک برنامه بلندپروازانه است که در پایان آن قرار است آلمان در ابتدا از وابستگی به انرژی هسته‌ای رها شود و در ادامه با توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر و بهره‌برداری از آنها از وابستگی به انرژی فسیلی بکاهد. با این وجود، آمارها نشان می‌دهد فعلا وابستگی آلمان به واردات انرژی فسیلی در سطح بالایی (بیش از 75 درصد) قرار دارد. علاوه بر این، برآوردهای اقتصادی نشان‌دهنده آن است که حذف انرژی هسته‌ای سالانه برای اقتصاد آلمان بیش از 12میلیارد دلار هزینه در بردارد که بخش عمده آن به سبب افزایش مصرف انرژی‌های فسیلی بوده است که باعث شده میزان مواجهه شهروندان آلمانی با آلودگی‌های ناشی از مصرف انرژی‌های فسیلی افزایش یابد و به این ترتیب نرخ مرگ در اثر آلودگی انرژی‌های فسیلی در آلمان نسبت به قبل رشد داشته است.
با وجود هزینه‌های انسانی و مخاطراتی که حذف نیروگاه‌های هسته‌ای از چرخه تولید انرژی برای آلمان داشته است، این کشور بر این باور است که حذف انرژی هسته‌ای تنها گام نخست برای رهایی این کشور از منابع انرژی آلاینده است و فعلا کمبودهای انرژی از طریق واردات برق از سایر کشورهای اروپایی و منابع انرژی فسیلی از طریق روسیه تامین می‌شود. در سال 2021 میلادی حدود 98درصد از نفت مصرف‌شده در این کشور از طریق واردات تامین شده است. در این سال کشور روسیه با یک سهم 1/ 34درصدی بزرگترین تامین‌کننده نفت خام آلمان بوده است. پس از روسیه، کشورهای ایالات متحده آمریکا، قزاقستان و نروژ به ترتیب با 5/ 12، 8/ 9 و 6/ 9 مهم‌ترین کشورهای تامین‌کننده نفت خام این کشور بوده‌اند.
در حوزه گاز طبیعی، برآوردهای آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد در سال 2021 میلادی کشور آلمان بزرگترین وارد‌کننده گاز طبیعی جهان بوده است. این برآوردها حکایت از آن دارد که آلمان 95درصد گاز طبیعی موردنیاز را وارد می‌کند. علاوه بر این، آلمان یکی از پایانه‌های صادرات مجدد گاز در اروپاست، چنان‌که در سال 2021 میلادی این کشور حدود 50درصد از گاز وارداتی خود را پس از پالایش به دیگر کشورهای اروپایی صادر کرده است. 55درصد از گاز طبیعی مصرفی آلمان از روسیه تامین می‌شود و دو کشور نروژ و هلند نیز به ترتیب وظیفه تامین 30 و 13درصد از گاز موردنیاز آلمان را بر عهده دارند. کشور آلمان یکی از غنی‌ترین منابع زغال سنگ جهان را در اختیار دارد و همین مساله آلمان را به صورت سنتی به چهارمین مصرف‌کننده عمده زغال سنگ تبدیل کرده بود. اما در سال 2018 میلادی، این کشور عملیات معدن‌کاوی و استخراج زغال سنگ را در داخل خاک خود به صورت کامل متوقف کرد تا به این ترتیب بتواند به شیوه بهتری به حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی آلمان بپردازد.
در نتیجه آلمان به‌سرعت به یکی از بزرگترین وارد‌کنندگان زغال‌سنگ جهان تبدیل شد، به گونه‌ای که در سال 2021 میلادی این کشور بیش از 8/ 31میلیون تن زغال سنگ وارد کرده است که باعث می‌شود صد درصد زغال سنگ مصرفی این کشور از طریق واردات تامین شود. در این سال، روسیه با تامین 4/ 45درصد از زغال سنگ موردنیاز آلمان به بزرگترین صادر‌کننده این ماده معدنی به آلمان تبدیل شد. در همین سال دو کشور ایالات متحده آمریکا و استرالیا به ترتیب 3/ 18 و 3/ 12درصد از زغال سنگ مورد نیاز آلمان را تامین کردند. این منابع زغال سنگ برای استفاده در صنایع فولاد و فلزات و همچنین تولید برق حرارتی در نیروگاه‌های ترکیبی آلمان استفاده می‌شوند.
در سال 2021 میلادی آلمان بیش از 50درصد گاز طبیعی مصرفی، یک سوم نفت‌گاز، و حدود نیمی از زغال سنگ مصرفی در صنایع و نیروگاه‌های خود را از طریق روسیه وارد کرده است. همین موضوع باعث وابستگی روزافزون بزرگترین اقتصاد عضو اتحادیه اروپا به واردات انرژی از روسیه شده است؛ به گونه‌ای که این کشور به سبب وابستگی خود به منابع انرژی روسیه مانع از به تصویب رسیدن طرحی در شورای اروپا شد که قصد داشت در پاسخ حمله روسیه به اوکراین، انرژی صادراتی روسیه را تحریم کرده و مانع از واردات نفت، گاز و زغال سنگ از روسیه شود.
موارد ذکر‌شده نشان می‌دهد اقتصاد آلمان در یک دهه گذشته در نتیجه دو سیاست زیست‌محیطی حذف تدریجی نیروگاه‌های هسته‌ای و توقف کامل استخراج زغال سنگ از معادن خود به صورت فزاینده‌ای به واردات انرژی از کشورهای خارجی وابسته شده است. این نخستین ریسک ژئوپلیتیک عمده‌ای است که آلمان در حوزه انرژی با آن رو‌به‌رو شده است. دومین ریسک ژئوپلیتیک انرژی که آلمان باید با آن کلنجار برود مربوط به هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی است که حذف نیروگاه‌های هسته‌ای از چرخه تولید انرژی به همراه داشته است، چرا که به علت گران بودن هزینه تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و چالش‌های متعددی که در زمینه توسعه زیرساخت‌های این حوزه وجود دارد همچنان سرعت این کشور برای بهره‌برداری از آنها به حد کافی رشد نکرده است و همین موضوع زمینه‌ساز رشد استفاده از سوخت‌های فسیلی شده که مصرف آنها مشکل آلودگی زیست‌محیطی و رشد مشکلات مربوط به سلامتی را به همراه داشته است.
برآوردها نشان می‌دهد کشور آلمان تنها در حوزه خدمات اجتماعی این مشکل، 12میلیارد دلار هزینه داشته است. ضمن آنکه هزینه اقتصادی واردات و مصرف سوخت فسیلی به بیش از 20میلیارد دلار می‌رسد. بنابراین پیامدهای انسانی و اقتصادی حذف نیروگاه‌های هسته‌ای دومین ریسک ژئوپلیتیکی است که آلمان با آن مواجه است. سومین ریسک ژئوپلیتیک که آلمان با آن مواجه است افزایش وابستگی این کشور به واردات انرژی از کشورهای خارجی بوده است که به‌خصوص مساله روسیه برای اقتصاد و سیاست خارجی این کشور هزینه‌زا شده است. چهارمین ریسک ژئوپلیتیک در حوزه انرژی که آلمان باید با آن رو‌به‌رو شود موضوع مدیریت فرآیندهای توسعه زیرساخت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر است.
در حال حاضر بیش از 81درصد از انرژی موردنیاز آلمان از طریق سوخت فسیلی و هسته‌ای تامین می‌شود. کاهش این حجم از وابستگی به این انرژی‌ها نیازمند صدها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در منابع انرژی تجدیدپذیر است که در یک مدت کوتاه یا میان‌مدت ممکن نخواهد بود. بنابراین آلمان مجبور خواهد بود در آینده در زمینه پیشبرد راهبردها و برنامه‌های مرتبط با طرح انرژی چارچوبی را فراهم کند که بتواند بر این چالش‌ها غلبه پیدا کند.
