بررسی توسعه از منظر تکاملی

در این کتاب خوانندگان با تحلیل‌های جدیدی آشنا می‌شوند که تاکنون کمتر در دسترس فارسی‌زبانان قرار داشته است. اگر تاریخ تحولات کشورهای توسعه‌نیافته مانند ایران را ورق بزنیم، خواهیم دید که نه تنها در بین سیاستمداران و حاکمان بلکه در بین روشنفکران یا نخبگان همواره این اعتقاد وجود داشته که تنظیم عمدی و آگاهانه تمام فعالیت‌های اجتماعی باید ضرورتا موفق‌تر از ظاهر به‌هم‌ریخته و نامنظم روابط افراد مستقل در جامعه باشد. این نگاه تا به امروز ادامه داشته است. به ندرت یک فرد یا یک گروه سیاسی یا سیاستمداری در دنیا وجود دارد که نخواهد بیشتر فعالیت‌های جامعه انسانی را برای اهدافی از بالا کنترل و هدایت کند. تمام نظام‌های مداخله‌گرایانه اعم از سوسیالیستی و یا سوسیال‌دموکراسی یا اقتصاد مختلط سعی می‌کنند اقتصاد خود را به‌صورت دستوری اداره کنند. بر همین اساس بود که ایده سوسیالیسم رواج یافت و دولتمردان برنامه‌ریزی متمرکز و تخصیص منابع را در دستور کار خود قرار داده و سعی به مهندسی اجتماعی جامعه کردند. در این هنگام بود که در حقیقت نوعی از استبداد آغاز شد که تا به امروز ادامه دارد. اما به‌رغم گذشت بیش از یکصد سال دستاوردهای آن نه تنها قابل دفاع نبوده، بلکه حتی می‌توان گفت که موجب انحراف توسعه از مسیر تکاملی آن شده است.

این کتاب توضیح می‌دهد که اگرچه در نگاه اول آسان به نظر می‌رسد که نهادهای اجتماعی سیاسی و فرهنگی یک جامعه آزاد را که بیشتر محصول فرآیند تاریخی و نتیجه اتفاقات و حوادث پیش‌بینی‌نشده و آزمون و خطاهای بسیار هستند می‌توان اصلاح، تغییر یا مهندسی کرد. اما امروزه مشخص شده است که به‌رغم تلاش‌های زیاد طی یک دوره طولانی دستاوردها عملا نه تنها مطلوب نبوده، بلکه نتیجه معکوس داشته است. درواقع روش‌ها، سیاست‌ها و ابزارهای به‌کارگرفته‌شده در این راه در تضاد با اهداف آن قرار داشته است. چنین نگاهی مزایای تمدن را نه به یک نظم خودانگیخته بلکه به هدایت آگاهانه به سمت اهداف از پیش تعیین‌شده نسبت می‌دهد که البته بسیار تاسف‌بار است. اما تاسف تنها به این خاطر نیست که تلاش‌های مکرر برای مهندسی اقتصاد با شکست مواجه شده، بلکه مهم‌تر از آن بیشتر به آن خاطر است که این رشته اقتصاد بود که نظریه «نظم خودانگیخته» را به‌طور کامل مطرح کرده است.

در این کتاب توسعه محصول یک فرآیند تکاملی خودانگیخته و دستاورد طراحی‌نشده مناسب‌ترین نهادهای فکری و فرهنگی در یک جامعه آزاد تعریف می‌شود که از طریق تقلید و یادگیری اجتماعی از گروه‌های موفق صورت می‌گیرد. در این فرآیند به‌صورت خودانگیخته یک نظم اجتماعی شکل می‌گیرد که در آن اقدامات نفع‌طلبانه افراد بدون نیاز به نظارت متمرکز یا طرح انسانی، همگرا می‌شود و یک جامعه توسعه می‌یابد. آدام اسمیت با تبیین چیزی که «دست نامرئی» نامیده می‌شود، سعی کرد توضیح دهد که لازم نیست دولت فعالیت‌ها را به‌صورت متمرکز کنترل یا برنامه‌ریزی کند تا فعالیت‌های اقتصادی به خیر عمومی منجر شوند، بلکه اگر فعالان اقتصادی به حال خود آزاد گذاشته شوند، مردم در پیگیری منافع شخصی خود به خیر عمومی کمک می‌کنند. نویسنده هدف خود از نوشتن این کتاب را نشان دادن اهمیت «خودانگیختگی توسعه» ذکر می‌کند و سعی دارد که توجه محققان و سیاستمداران را به آن جلب کند.

این کتاب مشتمل بر هشت فصل است. در فصل اول «بنیان‌های تمدن بشری» به بحث گذاشته می‌شود. در این فصل سیر تکامل جامعه انسانی تشریح می‌شود و به چگونگی شکل‌گیری نهاد خانواده و مالکیت خصوصی می‌پردازد که اساس تمدن بشری را تشکیل می‌دهند. فصل دوم، به فرآیند «تکامل فکری و فرهنگی» اختصاص دارد. در این فصل تکامل همزمان فکری و فرهنگی را به بحث می‌گذارد و ضمن نقد «عقلانیت ساخت‌گرا» بر اهمیت «عقلانیت تکاملی» تاکید می‌کند. در فصل سوم «تکامل اجتماعی و توسعه» به بحث گذاشته می‌شود. در این فصل جامعه انسانی به مثابه یک ارگانیسم زنده تشریح می‌شود که درآن اقتصاد، جامعه‌شناسی و علوم‌سیاسی اگرچه کارکرد تخصصی خود را دارند، اما از هم تاثیر می‌پذیرند.

فصل چهارم، به فرآیند تکامل نهادهای اجتماعی می‌پردازد. فصل پنجم، نظم خودانگیخته و توسعه تکاملی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. فصل ششم «سراب توسعه آمرانه» را به بحث می‌گذارد و به ناکامی‌های اقتصاد دستوری اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که توسعه، یک فرآیند خودانگیخته و تکاملی است که مهندسی‌پذیر نیست. در فصل هفتم ارتباط «دولت، بازار و عدالت» به بحث گذاشته می‌شود. در این فصل بر نقش تعیین‌کننده مکانیسم بازار آزاد و مبادلات داوطلبانه در برقراری عدالت تاکید می شود. فصل هشتم به «حاکمیت قانون در برابر حاکمیت قدرت» اختصاص دارد. در این فصل توضیح داده می‌شود که یک جامعه زمانی توسعه می‌یابد که قانون حاکم باشد و همه در برابر قانون برابر باشند. برابری در برابر قانون به این معنی است که هیچ مقامی مافوق قانون نیست. در پایان نویسنده ابراز امیدواری می‌کند که خوانندگان عزیز و محترم نسبت به هرگونه نقد و نظری که نسبت به مطالب مطرح‌شده در این کتاب دارند، از انتقال آنها به وی دریغ نفرمایند. وی آمادگی خود را برای پاسخ‌گویی اعلام و پیشاپیش از آن عزیزان کمال تشکر و سپاس را دارد.