یاسین سعیدی

کارشناس ارشد و فعال حوزه آموزش عالی

در جهان پرتلاطم امروز، کشور‌ها با تاکید بیشتر بر حفظ، توسعه و حمایت از سرمایه نیروی انسانی، نخبه پروری و نیز حمایت از نخبگان، می‌توانند به سمت توسعه‌یافتگی گام بردارند؛ اما در این میان یکی از چالش‌های مهم کشورهای درحال‌توسعه و البته کشور‌های توسعه‌یافته و صنعتی، مهاجرت نخبگان (فرار مغزها) است. به بیان دقیق‌تر در سال‌های اخیر مشکلات بی‌شمار اقتصادی کشور و رشد سریع آنها سبب شده تا بسیاری از تحصیلکرده‌ها و نیروهای متخصص و نخبگان علمی کشور بیش از گذشته به فکر مهاجرت به کشورهای اروپایی بیفتند.

عارضه (پدیده) مهاجرت نخبگان از دید آسیب‌شناسان به‌نوعی استثمارشدگی کشورهای جهان سوم، از سوی کشورهای توسعه‌یافته به شمار می‌رود و به‌عنوان مخرب‌ترین بحران اجتماعی شناخته‌شده است. پدیده فرار مغزها یا به بیان دقیق‌تر مهاجرت نخبگان، از کانادا و کشورهای اتحادیه اروپا، نخستین بار در اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی در جهان مطرح و این پدیده به‌عنوان یک آسیب اجتماعی از دهه ۴۰ در ایران آغاز شد؛ یعنی زمانی که کشورهای اروپایی به بازسازی خرابی‌های پس از جنگ مشغول بودند و در پی فرآیند صنعتی شدن با احساس نیاز به متخصصان و نخبگان در این زمینه، به جذب متخصصان و نخبگان از کشورهای جهان سوم پرداختند و این مانع دیگری بر سر راه توسعه کشورهای جهان‌سومی بود. تحقیقات بانک جهانی نشان می‌دهد بیشترین حجم مهاجرت نخبگان کشورمان به ترتیب به سمت کشورهای کانادا و آمریکا بوده است. در دهه جاری کانادا با رشد ۱۴۲ درصدی جذب نخبگان ایرانی رتبه اول و آمریکا با رشد ۵۲ درصدی جذب نخبگان ایرانی در رده دوم قرار دارد. رشد این حجم باورنکردنی مهاجرت نخبگان علمی به معنای واقعی‌فرار‌سرمایه مالی و انسانی متخصص از کشور است که در هر دو مورد، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بدنه اقتصاد کشورمان وارد می‌کند. بعد از کانادا و آمریکا در جذب نخبگان ایرانی، استرالیا در رتبه سوم این رده‌بندی قرار دارد به‌طوری‌که بر اساس گزارش سفارت استرالیا در تهران، مهاجرت ایرانیان (که اغلب آنها دارای تحصیلات عالی هستند) به این کشور در چند سال گذشته رشد ۲۵۰ درصدی داشته است. همچنین رتبه چهارم جذب نخبگان ایرانی در اختیار آلمان قرار دارد و در سال‌های اخیر مهاجرت ایرانیان تحصیل‌کرده به آلمان ۱۱۱ درصد افزایش داشته است. نگاهی به آمار و ارقام مهاجرت نخبگان، به درک بهتر موضوع کمک می‌کند.

بر اساس آمار صندوق بین‌المللی پول، ایران در بین ۹۱ کشور درحال‌توسعه و توسعه‌نیافته، ازنظر مهاجرت نخبگان مقام اول را دارد. در بین سال‌های ۱۳۷۵-۱۳۶۰ حدود ۲میلیون نفر ایران را ترک کرده‌اند که تقریبا ۷۰ درصد آنها از نخبگان علمی و تحصیلکرده‌ها بودند. از سال ۱۳۷۵ به بعد نیز این سیر مهاجرت کاسته نشده و موج‌های پردامنه و جدید‌تری از مهاجرت نخبگان پدیدار شده است که در سال ۱۳۷۸، بیش از ۸۰۰ نفر با مدرک دکترای تخصصی از ایران مهاجرت کرده‌اند. همچنین در سال ۱۳۷۹ مهاجرت نخبگان از ایران خروج سرمایه‌ای معادل ۳۸ میلیارد دلار برآورد شده است، درحالی‌که درآمد سالانه کشور از محل صادرات نفت در آن سال حدود ۱۲ میلیارد دلار اعلام‌شده است. بر اساس آمار خروجی اداره کل گذرنامه طی سال ۱۳۸۷، هرروز به‌طور متوسط ۲ تا ۳ نفر با مدرک دکترا، ۱۵ نفر با مدرک کارشناسی ارشد و حدود ۱۵ نفر با مدرک کارشناسی از کشور مهاجرت کرده‌اند. در جدیدترین آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیلکرده برای خروج از کشور اقدام می‌کنند. به‌عبارتی‌دیگر خروج ایرانیان با تحصیلات عالی با رقم ۱۵۰ هزار نفر در سال معادل خروج ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه سالانه از کشور است.

کشورهای موفق در مهاجرت معکوس نخبگان

کشورهایی مانند چین، فیلیپین، پاکستان، مالزی، نیوزیلند، هند و ترکیه از جمله کشورهای موفق در مهاجرت معکوس نخبگان علمی خود هستند. شهر بنگلور هند اکنون شهر «آی‌تی» لقب گرفته و در سال ۲۰۰۷ حدود ۴۰ هزار نفر نیروی انسانی کارآمد به این شهر بازگشته‌اند. همچنین ترکیه در حال حاضر توانسته با برقراری ارتباط مؤثر و مستمر با نخبگان و بهره‌مندی از دانش آنها در بخش صنعت و دانشگاه و فراهم کردن شرایط مناسب اقتصادی برای نخبگان، نه‌تنها بسیاری از نخبگان علمی خود را از کشورهای دیگر بازگرداند بلکه توانسته از کشورهای عربی، آسیای میانه، بلوک شرق و دریای سیاه، نیروی متخصص، دانشجویان ممتاز و نخبگان علمی را جذب کند.

مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان

می‌توان دلایل مهاجرت نخبگان را از ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مورد بررسی قرار داد و در این میان به نقش تحریم‌ها و از آن جمله به تحریم‌های علمی-پژوهشی اشاره کرد که بر اساس آن کشورمان قادر به واردات تکنولوژی مدرن جهت شکوفایی اقتصاد و صنعت نیست. همچنین مهاجرت نخبگان در کشور‌های درحال‌توسعه را می‌توان از بعد داخلی (عدم موفقیت در جذب و نگهداری نیروهای متخصص و کارآمد) و بعد خارجی (مثبت عمل کردن کشورهای مقصد در جذب متخصصان با برنامه‌های سیاسی، فرهنگی و علمی مناسب) بررسی کرد. اما مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان را می‌توان در مواردی مانند یافتن شغل مناسب با درآمد بالا، ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر و با کیفیت بهتر، کسب ارزش و منزلت اجتماعی، ارتباط داشتن با نهادهای فکری گوناگون، برخوردار شدن از آموزش با کیفیت بالا و برخوردار شدن از برنامه‌های درسی انعطاف‌پذیرتر جست‌وجو کرد. به‌طورکلی مهاجرت نخبگان را می‌توان در دو بعد عوامل درون‌زایی و برون‌زایی دسته‌بندی کرد. مهم‌ترین عوامل درون‌زایی در مهاجرت نخبگان عبارتند از: درآمد مالی پایین، نبود فرصت مناسب برای رشد خود و خانواده، عدم مشارکت در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها، کاهش استاندارد‌های زندگی، عدم برخورداری از آموزش با کیفیت بالا، عدم برخورداری از منزلت اجتماعی و عدم مهیاکردن بستر مناسب برای خلاقیت همچنین مهم‌ترین عوامل برون‌زا در مهاجرت نخبگان عبارتند از: بهره‌مندی از امکانات مالی و مادی مناسب، برقراری ارتباط با نهاد‌های فکری گوناگون، حمایت‌های مالی از نخبگان، تخصیص بودجه مناسب برای کارهای پژوهشی، منزلت اجتماعی بالای نخبگان در کشور‌های مقصد، آزادی‌های اجتماعی، علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ساختار مناسب رشد در کشور مقصد. کشور‌های درحال‌توسعه با توجه ویژه به مسائلی مانند: فراهم کردن امکانات و تجهیزات مناسب، به‌روز و با کیفیت، فراهم کردن امکانات بورس تحصیلی، تجاری‌سازی علم، دانش و فناوری، مشارکت دادن نخبگان در نظام تصمیم‌گیری، به وجود آوردن شرایط مطلوب زندگی برای نخبگان، ارتقای منزلت اجتماعی، حمایت از طرح‌های پژوهشی و برنامه‌ریزی برای اشتغال نخبگان در حین تحصیل و بعد از فارغ‌التحصیلی می‌توانند آمار مهاجرت نخبگان را کاهش دهند.

نقش دانشگاه‌ها در کاهش مهاجرت نخبگان

به‌طورکلی دانشگاه‌ها در دو بعد می‌توانند به کاهش مهاجرت نخبگان کمک کنند. اولا دانشگاه‌ها به‌عنوان محیط پرورش‌دهنده متخصصان، به‌عنوان یکی از عوامل داخلی کاهش مهاجرت نخبگان مدنظر هستند و می‌توانند با به وجود آوردن ابعاد مالی، امنیت شغلی، تسهیلات زندگی و تجهیزات علمی، محیط‌هایی برای افراد به وجود آورند که موجب دلگرمی و انگیزه متخصصان شوند. ثانیاً دانشگاه‌ها با صنعت ارتباط مستقیم و تنگاتنگی برقرار کرده و در ادامه با ایجاد قطب‌ها و شهرک‌های علمی مناسب، زمینه تحقیق و پژوهش برای نخبگان را فراهم کنند. از دیگر اقدامات دانشگاه‌ها برای جلوگیری و کاستن از سرعت مهاجرت نخبگان، اعزام دانشجویان و اساتید به خارج از کشور برای تبادل اطلاعات و حمایت از طرح‌های پژوهشی آنها است. همچنین مسوولان می‌توانند با به وجود آوردن بستر‌های اقتصادی، اجتماعی و علمی-پژوهشی مناسب نه‌تنها از خروج نخبگان جلوگیری کرده، بلکه نخبگان سایر کشور‌ها را نیز برای تعامل و تبادل اطلاعات با نخبگان داخلی دعوت کنند.