علیرضا کشاورز *

بانک‌ها و موسسات مالی به‌‌منظور تامین مالی طرح‌ها و پروژه‌های خود نیاز به منابعی برای پرداخت تسهیلات به مشتریان خود دارند و تهیه منابع در مرحله اول برای بانک‌ها از اهمیت بسزایی برخوردار می‌باشد. در واقع درصورت عدم تامین منابع مالی امکان و محلی برای پرداخت تسهیلات وجود نخواهد داشت و در نتیجه سودی هم عاید بانک یا موسسه مالی نخواهد گردید. در سیستم بانکی ایران بانک‌های تجاری و موسسات اعتباری غیر بانکی براساس اخذ مجوز از بانک مرکزی مجاز به انتشار گواهی سپرده ویژه سرمایه‌گذاری عام و بانک‌های تخصصی براساس اخذ مجوز مجاز به چاپ و انتشار گواهی سپرده سرمایه‌گذاری عام و خاص و فروش آن به آحاد مردم می‌باشند.

حداکثر مدت گواهی‌های عام و خاص ۵ ساله و حداقل یکساله بوده و سود پرداختی به دارندگان اوراق گواهی طبق کوپن‌های الصاقی و در مدت هر سه ماه یک‌بار در مقاطع مشخص و معین قابل پرداخت به صاحبان و دارندگان اوراق می‌باشد. این سپرده‌ها در بیشتر مواقع بی‌نام و قابل انتقال به غیر بوده واصل و فرع اوراق از طرف بانک و موسسه صادرکننده تضمین می‌گردد.

نحوه پرداخت سود علی‌الحساب مربوط به سپرده گواهی‌های عام همانند روش جاری در مورد سپرده‌های سرمایه‌گذاری فعلی با اخذ مجوز از بانک مرکزی تعیین و اعلام می‌گردد ولی در مورد سپرده گواهی خاص بانک‌های تخصصی باید نرخ سود علی‌الحساب مورد به مورد و برای هر طرح جهت اخذ تاییدیه به بانک مرکزی اعلام و بانک مرکزی پس از بررسی‌های اولیه درصورت تایید اجازه برای چاپ و فروش صادر می‌نماید.

نسبت این سپرده‌ها همانند نسبت سپرده‌های قانونی و سپرده‌های متناظر در نزد سیستم بانکی بوده و بازخرید گواهی قبل از سررسید توسط بانک/ موسسه اعتباری مشروط بر بازخریدی در بازار دست دوم یا بازار ثانویه(درصورت ایجاد) بلامانع می‌باشد و این بدین معنی است که بانک‌ها و موسسات مالی مجاز به استفاده از منابع خود برای بازخرید این گونه اوراق درصورت ارجاع شدن آن به بانک نمی‌باشند که برای قانونی نمودن این مساله بانک‌ها در اکثر مواقع اقدام به استفاده از شرکت‌های وابسته به خود نموده و در واقع درصورت بازخرید و فروش مجدد اوراق به نیابت از شرکت‌های وابسته، اقدام به عملیات بازار ثانویه می‌نمایند و با اجرای این کار عملا بازار دست دوم به نوعی ایجاد و عملیاتی می‌گردد.

با توجه به ماهیت گواهی سپرده ویژه سرمایه‌گذاری عام منابع حاصله پس از فروش گواهی در تامین مالی طرح‌های متفرقه یک موسسه مالی یا بانک به‌کار می‌رود ولی در مورد گواهی سپرده سرمایه‌گذاری خاص بانک‌ها به منظور تجهیز منابع برای تامین منابع طرح‌های مشخص جدید و سودآور تولیدی و ساختمانی و خدماتی و نیز توسعه و تکمیل طرح‌های سودآور خاص و یک طرح مخصوص و منحصر به فرد اقدام به تهیه و فروش گواهی سپرده سرمایه‌گذاری خاص می‌نمایند. به‌طوری‌که برای هر طرح به‌صورت مجزا باید مجوز انتشار گواهی سپرده خاص از بانک مرکزی اخذ و نسبت به چاپ و انتشار و فروش اقدام گردد. شایان ذکر است اینکه متقاضی برای طرح ویژه سرمایه‌گذاری خاص باید منحصرا یک فرد با شخصیت حقوقی باشد و مبالغ به‌دست آمده از فروش این اوراق حتما می‌بایست در همان طرح هزینه و مصرف گردد و این نوع گواهی دارای شرایط مخصوص بوده که بانک‌ها / موسسات می‌بایست گزارشات فنی اقتصادی و مالی و توجیهی لازم را برای طرح تهیه نمایند که به علت تخصصی شدن مطالب، موضوع به چند جمله فوق بسنده می‌گردد.

منتها در باب تفاوت در ماهیت عملی و واقعی فروش اوراق مشارکت و گواهی عام و خاص توسط دولت و بانک مرکزی و بانک‌ها و موسسات مالی مطالبی به‌شرح مختصر ارائه می‌گردد:

در هر جامعه برای گسترش بازارهای مالی و رشد تولید و بالا بردن سطح رفاه عمومی، استفاده از اوراق یکی از ابزارهای مناسب برای اجرای سیاست‌های مالی و پولی می‌باشد. لذا فروش اوراق مشارکت دولت و فروش گواهی‌های عام و خاص توسط بانک‌ها به منظور جمع آوری وجوه سرگردان و آزاد نزد مردم و شرکت‌ها و حتی موسسات مالی صورت می‌پذیرد. دولت و بانک‌ها با جمع‌آوری وجوه اقدام به تجهیز منابع برای تامین مالی طرح‌های زیر بنایی و پروژه‌ها و طرح‌های اقتصادی می‌نمایند و همین امر موجب بازگشت و تزریق مجدد پول به جامعه در قالب تسهیلات و اعتبارات می‌گردد.

ولی فروش اوراق مشارکت متعلق به بانک مرکزی توسط بانک‌ها به مردم و شرکت‌ها و حتی بانک‌ها باعث انتقال منابع به بانک مرکزی شده و باعث کاهش قدرت خرید در مردم می‌گردد. با توجه به این امر، بانک مرکزی اقدام به اعمال سیاست‌های پولی و مالی و انقباضی و انبساطی و هدایت و کنترل نقدینگی در سطح جامعه نموده و می‌تواند به‌سهولت جریان‌های پولی جامعه را به‌نحو احسن هدایت و موج‌های حاصله را مهار نماید.

توضیح اینکه اگر دولت اوراقی صادر و از طریق بانک‌ها به‌مردم بفروشد تاثیری در دارایی‌های بانک مرکزی و پایه پولی و در نتیجه عرضه پول نخواهد داشت ولی درصورت خرید اوراق مشارکت از مردم و بانک‌ها توسط بانک مرکزی (جمع‌آوری اوراق صادره)، بانک مرکزی با خرید اوراق از یک طرف به دارایی‌های خود و منابع پایه پولی و از طرف دیگر به مصارف پایه پولی می‌افزاید و با تحویل پول در مقابل اوراق هم پایه پولی وهم عرضه پول را افزایش می‌دهد یا بالعکس هنگامی‌که بانک مرکزی در بازار اوراق مشارکت می‌فروشد مقدار پایه پولی کاهش یافته و حجم نقدینگی به میزان بیشتری کاهش می‌یابد چون با فروش اوراق توسط بانک مرکزی از دارایی‌های بانک مرکزی کاسته می‌شود که به‌معنی کاهش پایه پولی بوده و در واقع چون پول توسط بانک مرکزی جمع‌آوری یا از جریان خارج می‌شود پس حجم پول در جامعه هم کاسته شده و به همین ترتیب حجم نقدینگی کاهش می‌یابد.

با این شرح مختصر خریداران اوراق مشارکت و گواهی عام - خاص قادر خواهند بود با علم و آگاهی بیشتری در خرید‌های خود تصمیم‌گیری نموده و خود را با اهداف دولت و بانک مرکزی هماهنگ نمایند.

* کارشناس بانک کشاورزی