توسعه بازار سرمایه در گرو توسعه سامانه معاملاتی
درحال‌حاضر قوی‌ترین و به‌روزترین سامانه معاملاتی و پس از معاملاتی دنیا را شرکت Nasdaq طراحی می‌کند و سهام خیلی از بورس‌ها و سهام شرکت‌های دیگر را که در سامانه‌های معاملاتی و پس از معاملات خبره هستند، خریداری می‌کند. بنابراین بر خلاف سیستم‌های CORE BANKING، این سیستم‌ها معماری و پیچیدگی‌های فراوانی را داشته و به جهت حجم دیتا، سرعت انجام معاملات و... اصولا قابل قیاس با سیستم‌های ساده بانکی نیست.
باید توضیح داد که چرخه معاملاتی، توسط دو سامانه اصلی انجام می‌شود:
الف- سامانه معاملات TRADE در شرکت مدیریت فناوری بورس تهران
ب- سامانه پس از معاملات POST TRADE در شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه
سامانه معاملات (TRADE) بورس تهران و فرابورس، به‌طور مجزا مستقر شده‌اند. سامانه معاملات بورس کالا نیز در شرکت بورس کالا به‌طور مجزا راه‌اندازی شده است. بورس انرژی، از سامانه معاملاتی بورس تهران استفاده می‌کند. سامانه پس از معاملات هم در اختیار شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است.
سامانه معاملات TRADE
سیستم معاملات بورس که معروف به NSC یا V۹۰۰ است، از شرکت فرانسوی EURONEXT ATOS با تلاش دکتر عبده‌تبریزی در زمان مدیریت ایشان خریداری شد و پس از بومی‌سازی در دوره دکتر صالح‌آبادی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. نسخه به‌روز شده آن در بورس عمان، تونس و فیلیپین درحال فعالیت است.
در همان زمان، مذاکرات برای خرید سیستم پس از معاملات (سپرده‌گذاری) نیز انجام شد که منجر به عقد قرارداد با یک شرکت کانادایی با محوریت شرکت EURONEXT ATOS شد. با توجه به نوع معاملات بازار بورس ایران و خرید همزمان سهام شرکت ATOS توسط بورس نزدک و انصراف شرکت ATOS در اجرای قرارداد به جهت تحریم‌ها علیه ایران، به‌رغم اینکه ۲۰ درصد از طراحی POST TRADE توسط شرکت کانادایی پیش رفته بود شرکت EURONEXT ATOS اعلام کرد قادر به ادامه کار با ایران نیست. در آن زمان دو راهکار عملیاتی برای مدیران وقت وجود داشت؛ تحویل گرفتن بخش آماده قرارداد، یعنی نرم‌افزار معاملات TRADE یا شکایت به مراجع ذی‌صلاح بین‌المللی برای اجرای کل قرارداد. با توجه به فضای دوران ریاست احمدی‌نژاد و تحریم‌های همه‌جانبه علیه ایران، مدیریت وقت به‌درستی تصمیم گرفت قسمت معاملات TRADE را تحویل بگیرد و انصراف خود را از بخش دوم قرارداد اعلام کند. بنابراین سیستم TRADE را به ناچار به سیستم سپرده‌گذاری قبلی که متعلق به دانش و معماری حدود ۱۵ سال پیش بود وصل کند.
اگر چه در زمان پس از برجام یک بهروزرسانی از شرکت ATOS برای سامانه TRADE دریافت شد و سرعت انجام معاملات را چندین برابر کرد، اما همچنان معماری اولیه همین سیستم نیز متعلق به سال‌های ۱۳۸۰ است.
سامانه پس از معاملات POST TRADE
سیستم پس از معاملات از سال ۱۳۷۵ در بورس ایران مورد استفاده قرار گرفت این سیستم در دوران آقای میرمطهری از شرکت کانادایی به نام EFT Canada خریداری شد و تا امروز که ۲۴ سال از عمر آن می‌گذرد بدون هیچ‌گونه بهروزرسانی توسط شرکت فروشنده و صرفا با همت نیروهای متخصص داخلی مشغول به‌کار بوده است، سیستم معاملاتی ATOS به سیستم شرکت کانادایی متصل شد. این سیستم اصطلاحا به نام سرورهای آن (IBM AS۴۰۰) شناخته می‌شود. این سیستم نیز از سه بخش عمده تشکیل شده است.
بخش اول: رجیستری (که صدور کد برای سهامداران توسط این قسمت انجام می‌شود)
بخش دوم: قسمت معاملاتی و اطلاعات تغییر سهام سهامداران (که تمام معاملات توسط ATOS مجدد در این قسمت شبیه‌سازی شده و تغییرات سهام در بانک‌های اطلاعاتی می‌نشیند).
بخش سوم: یا تسویه حساب معاملات بین ارکان بازار سرمایه
درحال‌حاضر پس از انجام معاملات روزانه که تا ساعت 12:30 توسط سامانه معاملات ATOS انجام می‌شود، معاملات در اختیار بورس‌ها قرار می‌گیرد تا ناظران به‌دلایل مختلف معاملات را تایید یا ابطال کنند. حداکثر تا ساعت 4 بعدازظهر این دیتا توسط شرکت مدیریت فناوری بورس تهران به شرکت سپرده‌گذاری و به بخش معاملات سیستم POST TRADE (به روز کردن دیتای سهامداران) سیستم AS400 ارسال می‌شود. سامانه معاملاتی در شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه نیز معاملات روز را مجدد محاسبه و چنانچه بنا بر دستور مقامات قضایی، مالیاتی و... اگر معاملاتی از ساعت 9 تا 12:30 صورت گرفته که نیازمند مسدودی یا توقیف است را اعمال می‌کند. خروجی سیستم AS400 که تغییرات سهام سهامداران است، حداکثر تا 12 ساعت باید تحویل شرکت مدیریت فناوری شود تا سیستم برای معاملات روز بعد با اطلاعات مانده سهام مشتریان آماده باشد.
معماری سیستم مذکور متعلق به بیست سال گذشته بوده و این سیستم به جهت افزایش تعداد سهامداران جدید یا افزایش تعداد دفعات معاملاتی (ترانس‌اکشن) به‌خصوص در روزهای عرضه اولیه تا ساعت‌های قبل از شروع معاملات همچنان درگیر پردازش اطلاعات است و بعضا تا چند ساعت قبل از معاملات روز بعد، درحال پردازش اطلاعات و آماده‌سازی اطلاعات برای ارسال به سیستم معاملات برای شروع معاملات خواهد بود.
لازم به ذکر است در سال‌های 1387 و به جهت تحریم ایران توسط شرکت کانادایی در ندادن سامانه POST TRADE سرمایه‌گذاری مشابهی برای طراحی و نوشتن این شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام شد که به‌رغم تلاش مدیریت وقت و هزینه‌های انجام شده و بنا بر دلایل متفاوت از جمله اعتقاد بخشی از نیروهای فنی و مدیران بعدی به جهت ریسک‌های عملیاتی این سامانه آن پروژه در انتهای کار رها شد و به یکی از مشهود‌ترین اختلافات بین طرفداران خرید سامانه‌های معاملاتی و پس از معاملاتی از خارج از کشور یا نوشتن این سامانه‌ها در داخل کشور تبدیل شده است.
پس از برجام مذاکرات متعددی مجددا با شرکت‌های معدودی در سطح بین‌المللی که دانش طراحی این سامانه‌ها را دارند شروع شد و تا عقد قرارداد در زمان دکتر محمدی نیز پیش رفت، اما بنا با بر مصالح کشور و اعتقاد وزیر وقت آقای دکتر کرباسیان و تاکید بر بومی‌سازی و اتکای به دانش جوانان ایرانی، به‌رغم تمام تلاش‌های دکتر محمدی به‌دلیل دستور کتبی وزیر اقتصاد به ایشان، پروژه خرید نرم‌افزار سامانه معاملات و پس از معاملات از خارج از کشور انجام نپذیرفت و کار مطالعاتی و طراحی آن به تیمی از متخصصان و نخبگان داخلی با محوریت دانشگاه تهران داده شد. پیش‌بینی‌می‌شود اگر همه چیز خوب پیش برود به همت نیروهای نخبه و جوان حداکثر بین دو تا پنج سال برای عملیاتی شدن این سامانه‌ها وقت نیاز داشته باشیم.
به نظر می‌رسد با توجه به استقبال مردم از بازار سرمایه و همچنین آزاد‌سازی سهام عدالت در آینده که نیازمند زیرساخت لازم برای انجام معاملات آن هستیم، اولویت خرید سامانه معاملاتی از خارج از کشور و به موازات آن استفاده از نیروهای با استعداد و نخبه ایرانی در نوشتن سامانه‌های بومی در دستور کار قرار گیرد. بدون شک شرایط کشور ما ایجاب می‌کند به شرکت‌های خارجی در ارائه خدمات متکی نباشیم. اگر چه اعتقاد داریم که تحریم‌های بر علیه کشور منجر شد که ما به بخش‌های زیادی از دانش روز دنیا دست پیدا کنیم اما برای اینکه زمان را، در این شرایط خطیر برای توسعه بازار سرمایه از دست ندهیم، باید خرید محصول مطمئن خارجی و تولید بومی نرم‌افزار را به‌طور همزمان در دستور کار قرار دهیم.
