منصور شمس احمدی

به موجب آیین‌نامه مصوب هیات‌وزیران، شرکت‌های دولتی و وابسته به دولت به شرح مندرج در آیین‌نامه موظف شده اند، حسابرس و بازرس قانونی خود را از بین سازمان حسابرسی و موسسات حسابرسی عضو جامعه حسابداران رسمی که توسط کار گروهی متشکل از اعضای زیر تعیین می‌شوند، انتخاب کنند. اعضای کارگروه عبارتند از: رییس سازمان حسابرسی، دبیر کل جامعه حسابداران رسمی، معاون ذی‌ربط وزیر امور اقتصادی و دارایی و روسای هیات عالی نظارت در سازمان حسابرسی و جامعه حسابداران رسمی عوامل مؤثر در انتخاب این حسابرسان در آیین‌نامه به شرح زیر تعریف شده است:

-تجربه و توانایی حرفه‌ای

-امکانات نیروی انسانی و تشکیلات

- دسترسی به فن‌آوری

-حجم کار، ظرفیت و توان پذیرش کار

-نتایج کنترل کیفیت انجام شده توسط جامعه حسابداران رسمی

-آرای انضباطی صادر شده توسط جامعه حسابداران رسمی

رتبه‌بندی موسسات حسابرسی تاکنون در هیچ کشوری سابقه نداشته و موسسات حسابرسی بین‌المللی تنها براساس جمع درآمدهای سالانه خود طبقه‌بندی می‌شوند.

حسابرسان بنابر نوع کارشان با معیارهای مشخص و از پیش تعیین شده سر و کار دارند و انتظار دارند کارگروه محترم که مسوولیت چنین امر خطیری را عهده‌دار شده است، بتواند در مورد هریک از عوامل فوق معیارهای ملموس و قابل اندازه گیری را وضع کرده و در مقابل تصمیمات خود پاسخگو باشد. دشواری‌های تعیین این معیارها را می‌توان به شرح زیر طبقه‌بندی و تحلیل کرد.

تجربه و توانایی حرفه‌ای

صلاحیت تجربی و حرفه‌ای حسابداران رسمی قبلا توسط هیات تشخیص صلاحیت مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و تا زمانی که این صلاحیت لغو نشده است، همه حسابداران رسمی عضو جامعه دارای تجربه و توانایی حرفه‌ای هستند، مگر اینکه هیات در نظر داشته باشد با نوعی آزمون این توانایی‌ها را دوباره مورد ارزیابی قرار دهد.

امکانات نیروی انسانی و تشکیلات/ حجم کار و توان پذیرش کار

تعیین حجم کار و توانایی پذیرش کار و برقراری رابطه آن با نیروی انسانی شاید دشوارترین مرحله رتبه‌بندی موسسات حسابرسی باشد.

ریسک کارهای حسابرسی با یکدیگر متفاوت است، عواملی چون پذیرش شرکت در بورس اوراق بهادار، تعداد سهامداران، جدید بودن کار حسابرسی، حجم عملیات، داشتن سهامداران دولتی و عمومی، پیچیدگی فعالیت‌های صاحبکار، تاثیر قضاوت در برآوردهای حسابداری، قابلیت پیش‌بینی اطلاعات مالی براساس بررسی‌های تحلیلی و عوامل متعدد دیگری بر ریسک حسابرسی تاثیر دارند.

در صورت وجود شرایط فوق معمولا ریسک حسابرسی حدود ۵درصد تعیین می‌شود. به عبارت دیگر حسابرس به دلیل حساسیت کار تمایل دارد با ۹۵درصد اطمینان نسبت به صورت‌های مالی اظهار نظر کند. این ریسک در شرکت‌هایی که ویژگی‌های اشاره شده را ندارند، می‌تواند حدود ۱۰ تا ۱۵درصد تعیین شود.

دو شرکت را با حجم فعالیت مشابه و ریسک‌های ذاتی و کنترل و تحلیلی یکسان در نظر بگیرید که اولی دارای یک یا چند ویژگی اشاره شده در بالا است و دومی شرکتی است که چنین ویژگی‌هایی را ندارد. بنابراین حسابرس طبق قاعده ریسک حسابرسی شرکت اول را ۵درصد و ریسک حسابرس شرکت دوم را مثلا ۱۰درصد در نظر می‌گیرد. با ثابت بودن سایر شرایط و با توجه به فرمول ریسک حسابرسی و محاسبه ریسک عدم کشف، حجم رسیدگی‌های مربوط به آزمون محتوا در شرکت اول حدود دو برابر حجم رسیدگی‌های شرکت دوم پیش‌بینی می‌شود.

با توجه به مثال فوق، هیات مسوول تعیین حسابرس اصلح چگونه می‌تواند ریسک کارهای حسابرسی یک موسسه را محاسبه و با ریسک کارهای موسسه‌ای دیگر مقایسه کند. تعیین ریسک حسابرسی کارها مستلزم فرآیندی تخصصی است که موسسات با بررسی‌ها، پرس و جو و جمع آوری اطلاعات صاحب‌کاران فقط می‌توانند برای کارهای خود آن را برآورد کنند. از سوی دیگر موسسات حسابرسی دارای ترکیب‌های پرسنلی متفاوتی از نظر تعداد شریک، مدیر، سرپرست، حسابرس ارشد و غیره هستند که همگن کردن و مقایسه آنها با یکدیگر نیز یکی دیگر از دشواری‌های رتبه‌بندی است.

افزون بر آن، از آنجا که ضوابط مشخصی برای ارزیابی پرسنل موسسات وضع نشده و آنها برای احراز رتبه سازمانی امتحاناتی را نگذرانده اند، با یکدیگر نیز قابل مقایسه نیستند. به عنوان مثال توانایی‌های یک حسابرس ارشد در یک موسسه ممکن است با سرپرست در موسسه دیگر یکسان باشد. پیچیدگی زمانی افزایش می‌یابد که بخواهید معیاری برای ارتباط بین حجم کارها (براساس ریسک آنها) با ترکیب پرسنلی برقرار کنید.

بدین منظور باید با تعیین وزن و ضریب برای کارهای حسابرسی و همچنین ترکیب پرسنلی موسسات و تقسیم حجم کارهای همگن شده به تعداد پرسنل همگن شده شاخصی را به‌دست آورد. این شاخص را می‌توان شاخص توانایی پذیرش کار یا شاخص ظرفیت نامید. شاخص ظرفیت هر موسسه را می‌توان با میانگین شاخص موسسات مقایسه کرد. برای شروع پیشنهاد می‌شود سازمان حسابرسی این شاخص را در سازمان خود محاسبه و اعلام کند.

دسترسی به فن‌آوری

دسترسی به فن‌آوری نیز نیاز به تعیین ضابطه و بررسی چگونگی استفاده حسابرسان از فن‌آوری دارد. این موضوع نیز فقط با بررسی پرونده‌های حسابرسی و شاید در برخی موارد با مشاهده عینی در حین انجام کار میسر باشد.

نتایج کنترل کیفیت انجام شده

توسط جامعه حسابداران رسمی

در حال حاضر کنترل کیفیت موسسات حسابرسی از دو طریق انجام می‌گیرد:

تکمیل پرسشنامه وضعیت موسسات و بررسی نمونه‌ای پرونده‌های حسابرسی. بررسی وضعیت موسسات و امتیاز دادن به این وضعیت اگرچه پیش نیاز کنترل کیفیت است، ولی الزاما به منزله امتیاز به کیفیت کار حسابرسی نیست. ضمن اینکه در حال حاضر از پرسشنامه واحدی برای تعیین وضعیت موسسات بزرگ، کوچک و متوسط استفاده می‌شود که شاید بهتر باشد برای هر گروه از موسسات با توجه به حجم کارهایشان پرسشنامه‌ای با وزن امتیازات متفاوت طراحی شود. به عنوان مثال استفاده از حسابرسی مبتنی بر ریسک یا به کارگیری کامپیوتر در رسیدگی‌ها در یک موسسه بزرگ، با یک موسسه کوچک باید دارای امتیازاتی با وزن‌های متفاوت باشد.

آرای انضباطی صادر شده

توسط جامعه حسابداران رسمی

تنها موردی که از بین عوامل موثر در ارزیابی می‌توان به آن استناد کرد آرای انضباطی صادر شده توسط جامعه حسابداران رسمی است که آن هم باید با دقت بررسی و تحلیل شده و ماهیت رای در ارزیابی مورد توجه قرار گیرد.

دشواری ارزیابی مستمر

فرض کنید که کارگروه محترم توانست با تهیه یک بانک اطلاعاتی جامع در یک مقطع زمانی مشخص، با وجود مشکلات اشاره شده در بالا و

همگن کردن ریسک کارها و ترکیب پرسنل و غیره و به دست آوردن شاخص ظرفیت، موسسات اصلح را بر اساس معیاری کمی و قابل اتکا انتخاب کند. در اینجا دو مشکل دیگر قابل پیش‌بینی است:

اول) با گرفتن کارهای حسابرسی از گروه غیر اصلح و دادن آنها به گروه حسابرسان اصلح، بلافاصله تمام محاسبات رتبه‌بندی باید مورد تجدید نظر قرار گیرد و موسسات اصلح موجود براساس محاسبات جدید

(همگن کردن مجدد کارها و ترکیب پرسنل و غیره) دوباره مورد ارزیابی قرار گیرند. با توجه به محدود بودن نیروی انسانی موجود در حرفه حسابرسی و عدم امکان انتقال حسابرسان در کوتاه مدت از موسسه‌ای به موسسه دیگر، به احتمال زیاد، بسیاری از موسسات اصلح و شاید همه آنها براساس ارزیابی مجدد صلاحیت خود را از دست خواهند داد.

دوم) هر موسسه حسابرسی با تغییر در نوع کارها و ترکیب نیروی انسانی ممکن است شرایط اصلح بودن را به‌دست آورده یا آن را از دست بدهد. کارگروه محترم باید چنان بانک اطلاعاتی روز آمد و دقیقی داشته باشد که بتواند در هر لحظه به موضوع رسیدگی کرده و موسسه‌ای را از لیست خود حذف یا به آن اضافه کند.

کارگروه تعیین انتخاب حسابرس اصلح کار دشواری در پیش دارد. برای ایشان آرزوی موفقیت داریم وکلام آخر اینکه حرفه حسابرسی در حال حاضر چندان هم که تصور می‌شود، جاذبه ندارد. کم‌کم می‌توان این زمزمه را بین حسابرسان شنید که «از طلا بودن پشیمان گشته‌ایم».

*حسابدار رسمی