منصور قربانی، با همکاری فرانک پروین‌پور

براساس مطالعات باستان‌شناسی، طلا نخستین فلزی بوده که بشر به صورت خالص از رودخانه‌ها جمع‌آوری می‌کرده و مس نیز نخستین فلزی است که انسان قادر به ذوب آن شده است. در مورد تاریخ استفاده از مس، نظرات ضد و نقیضی دیده می‌شود. گروهی استفاده از آن را حدود ۲۰ هزار سال پیش از میلاد و به کشور مصر نسبت می‌دهند. گروهی دیگر ساکنان اولیه ایران را نخستین ذوب‌کنندگان و استفاده‌کنندگان از فلز مس تصور می‌کنند و تاریخ آن را حدود ۹ هزار سال پیش از میلاد می‌دانند و عده‌ای تاریخ استفاده از آن را حدود ۱۲ هزار سال پیش از میلاد می‌دانند. برخی دیگر نیز آن را به آریایی‌های مهاجر و حدود ۶ هزار سال پیش از میلاد نسبت می‌دهند. با این حال، به نظر بسیاری از باستان‌شناسان استخراج و ذوب مس توسط ساکنان اولیه ایران و در محلی به نام تل ابلیس صورت گرفته است.

مردمی می‌توانند مدعی کهن‌ترین پیشینه‌ فلزگری باشند که سرزمین‌شان پرمایه از فلزها و کانسنگ‌ها بوده و از سوی دیگر، آن سرزمین دارای تمدن دیرینه باشد. ایران نیز با توجه به تاریخ کهن خود و پرمایه بودن از کانسنگ‌های فلزی چنین سرزمینی است.

اواخر هزاره هفتم را در ایران، مرحله گذر از عصر نوسنگی به عصر فلزها می‌دانند؛ در حالی که عصر نوسنگی در اروپا، تا هزاره چهارم ادامه داشته است. هر چند طلا و مس از حدود ۱۲ هزار سال پیش از میلاد برای بشر شناخته شده بودند، ولی نخستین فلز صنعتی که انسان استفاده و استخراج کرد، مس بود.

نخستین کارهای انجام شده بر روی مس، مربوط به آخرین سده‌های هزاره هفتم پیش از میلاد (به دست آمدن گردنبندهای فشرده مسی) است. در سال ۱۹۶۶ در فرانسه، مجسمه گوسفندی که از فیروزه ساخته شده بود، در موزه‌ای به عنوان هنر ۷۰۰۰ ساله ایران، به تماشای همگان گذاشته شد و این موضوع نشان از آن دارد که تاریخ استخراج و به کارگیری فیروزه در ایران، به بیش از ۷۰۰۰ سال می رسد. کوره‌های قدیمی ذوب فلزها و سرباره‌های باقیمانده از آنها، در دامنه رشته کوه‌های زاگرس و البرز تا دل کویر یزد، کرمان، قم، کاشان، خراسان، همچنین در دامنه رشته کوه‌های بلوچستان مانند سرباره‌های معدنی مس چل کوره و معادن متروکه سرب و روی بین ناحیه خارستان و بیدستر تفتان حاکی از مهارت نیاکان ما در امر استحصال فلزها از مواد معدنی است و نشان از آن دارد که از هزاران سال پیش، مردم ایران با این فلز آشنا بوده‌اند. همچنین برای جدا کردن طلا و نقره، از استخوان حیوانات استفاده می‌کرده‌اند.

در سپیده دم تاریخ تمدن، با ورود اقوام‌آریایی به ایران (در هزاره سوم پیش از میلاد)، تحول عظیمی در صنعت معدن‌کاری ایران پدید آمد. آریایی‌ها، یعنی هند و اروپاییان مهاجر، فلزها را می‌شناختند؛ ولی به آنها کمتر دسترسی داشتند.

گمان می‌رود که تمدن هند و اروپایی پیش از مهاجرت، به عصر فلزها رسیده بود.

وجود کلمه aios به معنی فلزها در زبان هندی و اروپایی شاهدی بر این امر است. این کلمه در لاتین aes به معنی مفرغ و مس بوده و در سانسکریت به ayas یعنی آهن تبدیل شده است. واژه آهن در زبان پارسی نیز مشتق از آسن asen (در زبان کردی) است که واژه‌های آیزن eisen (آلمانی) و آیرون iron (انگلیسی) از آن گرفته شده است.

با استناد به گفته استرابون، احتمال می‌رود که واژه یونانی کاسیتریس (به معنی قلعی و کاسیتریت که کانسنگ قلع است)، مربوط به فلزی است که از ناحیه کاسیان گرفته شده است. وی کاسیان را مربوط به محلی در بندرهای خزر، در شمال تهران می‌داند.

ویل دورانت در مورد آشنایی آریایی‌ها با فلزها چنین می‌نویسد: «این نژاد مهاجر (آریایی‌ها) با فلزها آشنایی داشتند. بنابراین، این قوم پس از رسیدن به ایران سکونت اختیار کردند؛ زیرا در کوه‌هایی که آنها به عنوان جایگاه خود انتخاب کرده بودند، مس، آهن، سرب، سیم، زر، سنگ مرمر و سنگ‌های گرانبها به دست می‌آمد» و ادامه می‌دهد: «شک نیست که تمدن ایران بسیار پیشرفته‌تر از تمدن مصر است.»

از آغاز هزاره سوم پیش از میلاد، در نوشته‌های دوره‌های پادشاهی سومری، بابلی و عیلامی، اغلب از پیشرفت‌های ایرانیان یاد شده است. از مناطقی که در نیمه نخست هزاره سوم پیش از میلاد رونق صنعتی، معدنی و بازرگانی فراوانی یافت، شهداد بود. در این مراکز صنعتی، فلزگری و سفالگری، صنعت سنگ صابون و سنگ مرمر، رونق فراوانی داشت و در کارگاه‌های آن، اشیای گوناگونی مانند سنگ‌های نیمه قیمتی چون عقیق، سنگ‌لاجورد و فیروزه تولید می‌شد.

در هزاره سوم پیش از میلاد، بهره‌برداری از معادن سنگ صابون و ساخت اشیای بسیار از این سنگ، رونق یافت. در همین زمان، از طلا نیز استفاده می‌شد.

اثبات شده که گذر از عصر سنگ به عصر مس تدریجی بوده است. آغاز عصر مفرغ (برنز) در ایران، درست همزمان با دو هزار سال پیش از میلاد بوده است و احتمال می‌رود که از طلا و نقره، ارزش بیشتری هم داشته است. ایران در این زمان وارد عصر مفرغ می‌شود. کشف مفرغ موجب ساخت بیشتر اشیای فلزی شد و تقاضای مواد خام، افزون شد. ثروت این ذخایر، ایران را در زمره یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان مس، قلع، سرب، چوب و سنگ درآورد. احتمال می‌رود معدن قلع ده حسین در نزدیکی شازند، در این زمان شناخته شده باشد.

بین سال‌های ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ پیش از میلاد، فلز آهن نیز در ایران به کار گرفته شد. استفاده روزافزون آهن در این دوره، مبانی اجتماعی و اقتصادی را دگرگون کرد. دستیابی به معادن آهن که متنوع‌تر و غنی‌تر از معادن مس بودند، موجب شد تا ممالکی که در گذشته در معاملات آن زمان اهمیت نداشتند، مورد توجه قرار گیرند. از جمله آنها می‌توان از شمال ایران و کشورهای مهم هم مرز آن نام برد.

احتمال می‌رود کانسارهای آهن شاه بلاغ (جنوب زنجان)، ماسوله و گل گهر در نزدیکی نیریز در این برهه زمانی شناخته و از آنها استفاده شده است.

کاربرد عمومی فلز آهن، هم در جنگاوری و هم در کشاورزی، اوضاع تجارت را در آغاز هزاره اول تغییر داد؛ زیرا این تجارت در گذشته بر پایه خرید و فروش مس یا فلزهایی بود که با مس ترکیب می‌شدند.

دوره هخامنشی

در نیمه دوم هزاره اول پیش از میلاد، دولت نیرومند هخامنشی تاسیس شد و تمدن ایران به بالاترین درجه اعتلا و درخشش خود رسید. در این دوره، شناخت زمین و بهره‌برداری از ثروت‌های نهفته آن، رو به گسترش نهاد و استخراج مس، طلا، نقره، سرب و روی و دیگر فلزها به فراوان‌ترین حد خود رسید. حجم سترگ طلا در خزانه هخامنشی، گویای رونق معدن‌های طلا در این زمان است. به این جهت احتمال می‌رود بیشتر ذخایر طلای شناخته شده ایران پیش از اسلام، در این زمان شناسایی شده باشد. در دوره هخامنشی، تولید طلا در کشور افزایش یافت و در این دوره، برای نخستین بار سکه طلا در جهان ضرب شد. نام این سکه داریک (دریک) بود و پس از زمان داریوش، در کشورهای دیگر از جمله روم نیز مرسوم گشت. افزون بر سکه، در این دوره از طلا در ساخت اشیای تزئینی و وسایل و ظروف استفاده می‌شد و قصرهای شوش و تخت‌جمشید نیز به گفته داریوش (کتیبه شوش) با ورق‌های طلا تزئین شده بودند.

ایرانیان در این زمان، از آهن در تهیه پولاد استفاده می‌کردند. براساس نوشته‌های یونانیان، ‌ایرانیان از پولاد در تهیه جنگ‌افزار و ساختن پل‌ها استفاده می‌کردند و سپس این پل‌ها را با قیر، اندود می‌نمودند که هنوز هم بدون زنگ‌زدگی باقی مانده‌اند. همچنین برای استحکام ساختمان‌های تخت‌جمشید و پاسارگاد، از آهن و سرب استفاده شده است. در این دوره، کشورگشایی‌های کوروش کبیر، داریوش و دیگر پادشاهان هخامنشی، عاملی در جهت توسعه معدن‌کاری و صنایع وابسته به آن شد. در زمان کوروش، سکه‌های نقره‌ای نیز ضرب می‌شد، به گونه‌ای که در دوره هخامنشی بخشی از دستمزد کارگران و همچنین حقوق افراد ارتش به‌ویژه نیروی دریایی، با این سکه‌ها پرداخت می‌شد. افزون‌بر اینها، نقره در ساخت زیورآلات و ظروف به کار می‌رفت. هوش سرشار نژاد ایرانی در این دوره، باعث به وجود آمدن درخشان‌ترین دوره معدن‌کاری در ایران شد. از معادن مهم این دوره به احتمال می‌توان، معادل طلای زرشوران تکاب، زرین اردکان یزد، کوه زر دامغان، کوه زر تربت حیدریه، قلعه زری بیرجند، سرب و روی کوه سرمه فیروزآباد، آهن نیریز و فیروزه نیشابور را نام برد.

دوره سلوکیان و پارتیان

از فنون معدن‌کاری در زمان سلوکیان، آگاهی چندانی در دست نیست، ولی به نظر می‌رسد در زمان تسلط اسکندر و جانشینان او، معدن‌کاری در ایران رو به انحطاط رفته است. در دوره کوتاه حکومت سلوکیان، ایران دچار جنگ‌های داخلی و تشنج شد. معدن‌کاری در آن روزگار زیر نظر مستقیم ماموران دولتی صورت می‌گرفت و بیشتر جنبه محلی داشت.در دوره پارت‌ها و استقرار سلطنت آنها، معدن کاری و صنایع وابسته به آن، رونق یافت که علت آن نیز تامین فلز برای ساخت ابزار جنگی و استفاده از اسیران در معدن‌کاری بود. احتمال می‌رود که معادن مس در خاور ایران (ناحیه آهنگران، قائن، گزو و ...) در این زمان کشف شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته اند.

دوره ساسانیان

در این دوره معادن بسیاری شناخته شده که برخی از آنها، هنوز هم بهره‌برداری می‌شوند و در سراسر ایران پراکنده‌اند. شماری از کانسارهای سرب، روی، مس، طلا و آهن که هم‌اکنون در ایران اهمیت دارند، در زمان ساسانیان شناخته شدند و عمده فعالیت معدن‌کاری ستادی ایران را باید به این دوره نسبت داد.بیشتر اشیا و ابزار فلزی که در حفاری‌های باستان‌شناسی به دست آمده، متعلق به دوره ساسانی می‌باشد و این خود، نشان‌دهنده طیف وسیع استفاده از معادن (طلا، نقره، سرب، مس و روی و ...) در این دوره است. از جمله معادنی که در این زمان فعالیت چشمگیر داشتند، می‌توان به معدن سرب و نقره نخلک، سرب و نقره خارستان و سرب و نقره آهنگران ملایر و معادن سرب و روی در کوهبنان کرمان اشاره کرد. معادن طلایی که در زمان هخامنشی نیز فعال بودند، احتمالا در این زمان فعال شده‌اند. رونق ظروف نقره‌ای در این زمان، نشانه گسترش معدن‌کاری سرب، روی و نقره است.در دوره ساسانیان، از قول نمایندگان چین که بین سال‌های ۴۰۰ و ۵۳۱ میلادی به دربار ایران رفت و آمد داشته‌اند چنین نقل می‌کنند: «در تیسفون پایتخت ساسانی، محصولات طبیعی عبارت است از؛ طلا، نقره، مرجان، مروارید، بلور، آهن، مس، شنگرف، جیوه و ...»

منبع:

اسمیرنوف، ۱۹۸۳، زمین‌شناسی ذخایر معدنی، ترجمه علی‌پور، ۱۳۶۷، مرکز نشر دانشگاهی

سکه طلا مربوط به دوره هخامنشی