فقدان قدرت متمرکز دولت از اواسط دوره قاجار آشکار شده بود و تصمیم‌گیری درباره مسائل گوناگون از جمله فعالیت‌های اقتصادی با سردرگمی‌ها و تحت سلیقه‌های متفاوت انجام می‌شد.

از طرف دیگر رشد سرمایه‌داری در انگلستان، آلمان و فرانسه نیاز به بازارهای تازه کالا و پول را برای آن‌ها اجتناب‌ناپذیر کرده بود و ایران کشوری بزرگ بود که مورد توجه قرار داشت. روسیه به عنوان کشوری بزرگ و همسایه ایران نیز انتظار داشت که دست کم به اندازه انگلستان در بازار پول و سرمایه و کالای ایران حاضر باشد.

تاسیس بانک استقراضی توسط مردان روسی با همین استدلال انجام شد. تاریخ بانک استقراضی از نقاط جذاب تاریخ اقتصادی ایران است. نوشته حاضر که در چند بخش می‌آید، مقاومت بانک استقراضی در ایجاد بانک ملی بود و یک بانک آلمانی را تشریح می‌کند. نوشته حاضر عینا از نوشته مظفر شاهدی اخذ شده است.

مدت کوتاهی از پس از تاسیس مجلس شورای ملی در صدر مشروطیت هیات دولت طرح استقراضی به مبلغ بیست کرور تومان از بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی را به مجلس ارائه داد، اما برخلاف انتظار دولت و دربار مجلس شورای ملی با اخذ هر گونه وامی از این دو کشور مخالف کرده و این اقدام مجلس مقدمه‌ای برای طرح تشکیل بانک ملی در ایران شد.

نمایندگان که به نتایج اسارت‌بار وام‌های خارجی واقف بودند تنها راه نجات از این گونه بحران‌ها را در تاسیس بانک ملی یافتند و به دنبال آن طی جلساتی متعدد موضوع تاسیس بانک ملی در مذاکره نمایندگان مجلس شورای ملی مطرح شد. بدین ترتیب مخالفت با اخذ وام‌ از بانک‌های خارجی انگیزه لازم را به نمایندگان مجلس داد تا طرح تاسیس بانک ملی را به جد مورد توجه قرار دهند.

اما هیات دولت که سخت دچار بحران مالی بود و از سوی دیگر تردید داشت که مجلس شورای ملی در کوتاه‌مدت بتواند بانک موردنظر را تاسیس کرده سرمایه لازم را برای آن فراهم آورد کماکان اعتقاد داشت که تا تاسیس بانک ملی دولت ناگزیر از قرضه خارجی است.

اما مجلس شورای ملی که مصمم بود بانک ملی را تاسیس کند به دولت وعده می‌داد که در آینده‌ای نه چندان دور بانک مذکور را افتتاح و پول موردنیاز دولت را تامین خواهد کرد و به هیات دولت اخطار می‌کرد که بدون تصویب مجلس هیچ‌گونه امکانی برای اخذ وام خارجی متصور نیست.

همزمان با این اقدامات و موضع‌گیری‌های مجلس شورای ملی برخی نشریات کشور نیز در دفاع از لزوم تاسیس بانک ملی مطالبی منتشر می‌ساختند و بالاخص با برشمردن مضار و مشکلات عدیده‌ای که بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی تا آن هنگام برای کشور ایجاد کرده بودند، مجلس، دولت و مردم کشور را به همکاری و مشارکت جدی برای تاسیس بانک ملی فرا می‌خواندند.

ادامه دارد