اوضاع اقتصادی ایران در ۱۱۰۰ سال پیش
سهم و نقش دولت طاهریان در اقتصاد
سعیده سلطانی مقدم- کشاورزی مهم‌ترین رکن اقتصادی دوره طاهریان(۲۰۷-۲۵۹ه.ق) بود. هر چند بازرگانی نیز پیشرفت‌هایی کرده بود؛ اما همچنان اقتصاد کشاورزی در راس امور اقتصادی قرار داشت. مسائل مربوط به امور کشاورزی در این دوران را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد: ۱. توجه امرا به کشاورزان
۲. اقدامات عمرانی برای کارهای کشاورزی
۳. نوع کشت محصولات (دیم و آبیاری)
۴. محصولات کشاورزی
طاهریان و کشاورزان
از آنجا که طاهریان به اهمیت کشاورزی واقف بودند توجه ویژه‌ای به این امر می‌کردند و به اوضاع رفاهی کشاورزان اهمیت می‌دادند در نامه طاهر به عبدالله این طور آمده است: «در کار رعیت که مىپردازى چیزى از امساک، تباهى انگیزتر نیست. بدان که اگر حریص باشى کارت به استقامت نیابد، مگر اندکى. اگر از اموال رعیت چشم بپوشى و با آنها ستم نکنى دلبسته تو مىشوند.»
عبدالله بن طاهر نیز فرمان‌هایی در حمایت این گروه برای ماموران ولایات صادر می‌کرد: «حجت بر گرفتم شما را، تا از خواب بیدار شوید! و از خیرگى بیرون آیید و صلاح خویش بجویید و با برزگران ولایت، مدارا کنید! و کشاورزى که ضعیف گردد، او را قوت دهید! و به جاى خویش باز آرید! که خداى عز و جل از دست‌هاى ایشان طعام کرده است و از زبان‌هاى ایشان سلام کرده است و بیداد کردن بر ایشان حرام کرده است.» عبدالله به بهبود کشاورزی و پاسداری از کشاورزی و زندگی روستاییان در برابر بهره کشی‌های ناروا علاقمند بود وی با شنیدن منازعات مکرری که بر سر آب می‌شد و برای حفظ و حراست دقیق قنوات فقهای خراسان و عراق را دستور داد تا کتابی در باب قانون و کاربندی حقوق آب تدوین کنند از این تالیف که کتاب «القنی» نام داشت تا دوره غزنویان در خراسان استفاده می‌شد.
اقدامات عمرانی
برای کارهای کشاورزی
از کارهای عمرانی که طاهریان انجام دادند می‌توان از ساختن سد که همیشه مورد توجه حکومت‌های ایران بوده است، نام برد به عنوان مثال در دوره طاهریان عبدالله بن طاهر در ساختن آبراهه بزرگ شوش از معتصم کمک مالی گرفت. برای انتقال آب به زمین‌های کشاورزی کانال‌هایی حفر می‌شد. همچنین از قنات نیز در امر آبیاری سود برده می‌شد.
نوع کشت محصول
آب برای کشاورزی به صورت‌های متفاوت به دست می‌آمد طاهریان در داخل قلمرو خود رودخانه داشتند و روی همین رودها بود که کانال یا سد احداث می‌کردند. راه دیگر آبیاری استفاده از آب‌های زیر زمینی با حفر قنات بود برای مناطقی که دارای زمین‌های مرغوب و شرایط جوی مناسب بود از روش کشت آبی استفاده می‌شد در محدوده حکومتی طاهریان و سامانیان دو رودخانه بزرگ به نام‌های سیحون و جیحون وجود داشت که برای امر کشاورزی بسیار مناسب بودند روش دیگر آبیاری انتقال آب به سطح زمین توسط حفر چاه بود و به احتمال زیاد بر اساس نوع آبیاری، از کشاورزان مالیات دریافت می‌شد.
محصولات کشاورزی
در خراسان و توابع آن محصولات زیادی از جمله غلات و میوه‌های فراوان وجود داشت. محصولات آنان شامل مرکبات، زردآلو، گلابی، آلو، انجیر، هلو، خربزه، نیشکر و ریواس بود. همچنین پسته، بادام، کنجد، انگور و کشمش را نیز می‌توان به این موارد افزود. در تاریخ نیشابور از محصولات نیشابور این گونه تعریف شده است: «از دلائل ارتفاع بقاع نیشابور بر بلدان و اماکن قریب و دور آن است که ثمار در هیچ دیار در دوره سال بر قرار نماند الا نیشابور. کی مثل امرود و سیب و بهی در دوازده ماه، هر گاه که خواهند، فی الجمله موجود است و در قریب نه ماه و ده ماه انگور و خربزه تر و تازه در بیوت و اسواق و دروازه به بها و دریوزه توان یافت و از آن شمار شربت‌های نافع توان گرفت و در بلاد شرق این مذکورات اگر باشد زود منقص شود به نیشابور بر کمال خود باقی ماند؛ مگر در محافظت مساهله کرده باشند».
چگونگی جمع‌آوری مالیات
تا قبل از روی کار آمدن حکومت طاهریان، مالیات‌ها توسط حکامی که از طرف خلیفه برای حکومت ایالات منصوب می‌شدند، جمع‌آوری می‌شد. آنها برای حفظ حکومتشان و راضی نگه داشتن خلیفه، مردم را تحت فشارهای مالیاتی قرار می‌دادند. با شکل‌گیری حکومت‌های نیمه مستقل ایرانی در جمع‌آوری مالیات‌ها، رعایت حال مردم در نظر گرفته می‌شد. این امر را می‌توان در نامه طاهر بن حسین به فرزندش عبدالله دید که تاکید زیادی به رعایت حال مردم در جمع‌آوری خراج دارد: «حرص جانت را از خویشتن دور کن، ذخیرهها و گنج‌هاى تو نیکى باشد و پرهیزگارى و معدلت و بهبود رعیت و عمران ولایت و تفقد امور و حفظ جماعت و کمک به درماندگان. به آن که مال‌ها اگر فزونى گیرد و در خزینهها ذخیره شود ثمر ندهد و اگر در بهبود رعیت و اعطاى حقوقشان و رفع حاجتشان به کار رود، نمو کند و بر آید و عامه به کمک آن بهى یابد ولایت‌داران از آن رونق گیرند و روزگار به آن خوش شود و مایه عزت و مناعت شود.
پس مىباید که گنج خزینههاى تو پخش مال در عمران اسلام و مسلمانان باشد. حق دوستان امیرمومنان را که به نزد تواند به کفایت بده، سهم رعیت را به تمام ادا کن و لوازم اصلاح امور و معاششان را عهده کن. وقتى چنین کردى نعمت بر تو بماند و از جانب خداى مستحق فزونى شوى و در کار گرفتن خراج و فراهم آوردن مال از رعیت و قلمرو خویش تواناتر باشى و جماعت به سبب شمول عدالت و احسانت به آسانى مطیع تو شوند و هر چه را خواهى کرد به خوشدلى بپذیرند. درباره آن چه گفتم بکوش و مراقب آن باش که از این مال، تنها آن چه در راه حق خرج شده باشد به جا مىماند. حق سپاس، سپاسداران»
بنابر فهرستی که ابن خردادبه در کتاب مسالک و ممالک خود آورده است، مقدار خراجی که عبدالله بن طاهر که به جای پدرش طاهر حکمران خراسان شده بود، باید پرداخت می‌کرد این گونه بود.
ری ۱۰ میلیون درهم، کوش ۲۱۹۶۰۰۰ درهم، گرگان ۱۰۱۷۶۸۰۰ درهم، کرمان پنج میلیون و سیستان و زابلستان ۹۴۷۰۰۰ درهم و نیشابور ۴۱۰۸۹۰۰ درهم.
خراج خراسان
در این زمان استان خراسان از مهم‌ترین و وسیع‌ترین استان‌های ایران به شمار می‌رفت و شامل همه شمال شرقی ایران آن روز تا مرز چین بود. حاکم نشین آن قسمت شهر مرو بود که بعدها نیشابور جای مرو را گرفت و آن را به این نواحی تقسیم کردند: بست، رخج، کابل، زابلستان، طبس، قهستان، هرات، طالقان، بادغیس، پوشنگ، تخارستان، کارقان، بلخ، مرو رود، چغانیان، واشگرد، بخارا، طوس، فاریاب، ابرشهر، سمرقند، چاچ، فرغانه، اشروسنه، سغد، خجند، خوارزم، ترمذ، ابیورد، کشو، نوشجان و نخشب.
آنچه باعث شهرت طاهریان شده بود به واسطه فرمانروایی‌شان بر خراسان بود؛ به این دلیل در آبادانی خراسان تلاش بسیار زیادی انجام دادند. طاهریان در مال اندوزی و انباشتن ثروت حرص می‌ورزیدند، بنابر گفته یعقوبی خراج خراسان در ایام فرمانروایی طاهریان به چهل درهم می‌رسید. در واقع طاهریان به داشتن ثروت مشهور بودند، حتی از طرف خلفا نیز به آنان کمک داده می‌شد. چرا که مامون از همان آغاز طاهر را با مساعدت‌های مالی برای برقراری امنیت به خراسان فرستاد و از آنجا که طاهریان باعث برقراری امنیت در خراسان شده بودند، معتصم خلیفه عباسی اصرار داشت که خراج طبرستان به طاهریان داده شود، چرا که این خراج را متعلق به خراسان و طاهریان می‌دانست. «...مازیار پسر قارن با خاندان طاهر رقابت داشت و خراج به نزد ایشان نمىفرستاد معتصم به او مىنوشت و دستور مىداد خراج را به نزد عبدالله بن طاهر فرستد، اما مىگفت: نزد او نمىفرستم، بلکه نزد امیرمومنان مىفرستم و چنان بود که وقتى مازیار خراج را سوى معتصم مىفرستاد و مال به همدان مىرسید، معتصم یکى را از جانب خویش دستور مىداد که آن را بگیرد و به یار عبدالله بن طاهر تسلیم کند که به خراسان باز فرستد.»
طاهریان نیز تمام خراج را در خراسان برای پیشرفت آن به کار می‌بردند و آبادانی راه‌های خراسان و ایجاد امنیت و آسایش برای کاروان‌های تجاری از جمله عوامل رونق تجارت در عصر طاهری محسوب می‌شد. در زمان طاهریان، نیشابور رونق فراوانی یافت و به عنوان پایتخت طاهریان روز به روز وسعت یافت. این روند تا زمان فرمانروایی عبدالله بن طاهر ادامه داشت.
او به فنون مدیریت مطلع و در طرح و برنامه‌ریزی تخصص داشت و از آغاز به فکر تقویت خراسان بود و چون شخصا عازم نیشابور و خراسان شد، متخصصین و کارشناسان در رشته‌های مختلف را با خود آورد و به طور مستقیم و غیر مستقیم مغزها را به سوی خراسان کشانید. نیشابور از هر لحاظ و من‌جمله صنعت و تجارت رشد زیادی کرد و صنعت و تجارت را به نحو مطلوبی به خود جذب و جلب کرد. با تدبیر عالی طاهر و طاهریان لزومی نداشت که صنعتگران و هنرمندان به رسم اسیری به خراسان کوچانیده شوند، صنعتگران از همه جا از جمله بلخ و بخارا، اهواز و ری و اصفهان، روم و مصر و هند و سند و چین و حتی بغداد متوجه نیشابور شدند و دراین شهر اقامت کردند؛ «خراج سالانه تمام خراسان را به استثنای مالیات یک پنجمی به مصرف خود خراسان می‌رساندند». می‌توان گفت سرمایه‌های داخلی و خارجی در ایران و علی‌الاخص نیشابور و خراسان به کار افتاد و در رشته‌های مختلف کسب و تجارت و صنعت و هنر سرمایه‌گذاری‌های کلان به مرحله عمل درآمد. استخراج معادن قوت گرفت و همه چرخ‌های اقتصادی به گردش افتاد و خرج ارتش بسیار منظم خراسان در آن روز، مخارج ادارات، مساجد، مراکز عمومی آب انباره، راهسازی و خیابان کشی و پل سازی، ساختمان رباط‌ها میان راه و مخارج فرهنگی و علمی اعم از خرید کتاب‌ها برای کتابخانه، عطایا و انعام و صله به شعرا و ادبا و علما و فقها و تمام مواردی که مورد احتیاج و نیاز آن زمان بوده، از این درآمدها مصرف می‌شد. این درآمدها و هزینه‌ها بودجه مملکتی آن روز را تشکیل می‌داد.
عوارض راه‌ها
راه‌ها در پیشرفت اقتصادی جامعه اهمیت زیادی دارند، زیرا بدون راه‌های مناسب انتقال کالاها از شهری به شهر دیگر مقدور نبود. راه‌ها سبب سرعت بخشیدن و رونق تجارت می‌شد. اهمیت دیگر راه‌ها مبادلات فرهنگی بود. از مهم‌ترین راه‌ها در آن دوران می‌توان به شاهراه بزرگ خراسان اشاره کرد که مهم‌ترین راهی که مراکز مهم بازرگانی را در ماوراءالنهر و خراسان به هم متصل می‌کرد، شاهراه بزرگ خراسان بود.
راه‌ها مهم‌ترین عامل پیشرفت شهرها محسوب می‌شدند، بسیاری از شهرهای خراسان به علت واقع شدن در مسیر راه‌های بازرگانی مورد توجه قرار گرفته و پیشرفت کردند. یکی از این راه‌ها نیشابور بود که در این دوره به سرعت مسیر ترقی را پیمود و راه خشکی که از نیشابور می‌گذشت و قبلا از لحاظ ترافیک و عبور و مرور وسائل نقلیه در ازدحام و تردد بسیار نبود رونق گرفت و راه‌های دیگر را تحت‌الشعاع قرار داد، همان طور که در زمان ساسانیان ایرانیان مهم‌ترین کالا؛ یعنی ابریشم که به صورت ترانزیت از ایران می‌گذشت را به خود تخصیص می‌دادند و آن را به منسوجات و بافتنی تبدیل می‌کردند و محصولات آن را به هر قیمتی که می‌خواستند به ممالک مغرب زمین می‌فروختند. کاروان‌ها همه این راه را ترجیح می‌دادند و آنجا را بازار خوبی برای کالای خود می‌دانستند. راه ابریشم که از نیشابور می‌گذشت در زمان طاهریان رونق گرفت. حاکم نیشابوری در وضع بازرگانان این شهر می‌نویسد: «محله نصر آباد، اعلا شهر بود بزرگ و عریض محل علما و تجار بود. امام حاکم گفت: چل بازرگانان بودند در آن وقت عبدالله بن طاهر به هر عیدی کی از ایشان اهل شهر را دعوتی کردی که همه خلایق شهر را فرا رسیدی عبدالله بن طاهر پرسید که از آن جماعت کدام طعام دهنده‌تر است و طریق‌تر، گفتند: حسین بن محمد نصر آبادی او را حاضر کردند و از رسوم دعوت و عادت ایشان پرسید. فصلی بگفت: در ترتیب دعوت که عبدالله از آن تعجب کرد و جاه و مال و حشمت و دعوی سخاون نفس او پیش وی اندک کرد، گفت: خراب مباد شهری که در او چنین ارباب مروت باشد.»
مراکز صنعتی، تجارت، انبارها، بازارها و کاروان‌سراهای نیشابور می‌تواستند تجار زیادی را به خود جذب کنند. ابن‌حوقل در مورد بازارهای نیشابور می‌نویسد: «مهم‌ترین آنها دو بازار است به نام‌های مربعه الکبیره و مربعه الصغیره که از مربعه به سوی مغرب روی بازار تا مقابر حسینین کشیده شده و در میانه این بازارها کاروان‌سراها و فندق‌ها است که بازرگانان در آنجا برای تجارت می‌نشینند و نیز خانبارهایی برای داد و ستد وجود دارد، هر کاروان‌سرایی در این کالاهایی به خصوص است و کمتر کاروان‌سرایی است که به بازارهایی بزرگ؛ همانند خود شبیه نباشد. در این کاروان‌سراها توانگران و صاحبان کالاهای بزرگ و اموال فراوان سکنت دارند و برای دیگران که توانگر نیستند کاروان‌سراها و خاناتی دیگر است و صاحبان حرفه و صنعت در دکان‌ها و حجره‌های آباد و خانوت‌ها هستند از قبیل کلاه‌سازان که در بازار مخصوص به خودشان هستند و تنها یک کاروانسرا نیست، بلکه خانوت‌ها و حجره‌هایی پر از آنان است و همچنین است کفش‌گران و خرازان و رسمان‌گران متعدد که در بازارهای مخصوص به خودشان در کاروانسراهایی به کار اشتغال دارند. امنیت راه در زمان طاهریان خود تاثیر زیادی در امر بازرگانی در دوره طاهریان داشت. این راه جدید نه تنها باعث انتقال کالاهای تجارتی شد، بلکه واسطه نقل افکار برجسته علما و راه انتقال فرهنگ به شهرها و ولایات دیگرشد.
عوارض گمرکی
در مناطق ورودی کشور مانند شهرهای مرزی و بنادر بر ورود و خروج کالاها نظارت می‌شد. بازرگانان برای ورود و خروج کالاها باید عوارض حق عبور پرداخت می‌کردند در این مناطق مراکزی ساخته می‌شدند که علاوه بر ناظر و محاسبان عده‌ای مامور برای اجرای دقیق نظارت حضور داشتند که البته سوء استفاده‌هایی توسط آنها صورت می‌گرفت. میزان عوارض براساس نوع و ارزش کالا تعیین می‌شد درآمد حاصل از عوارض گمرکی برای حکومت‌ها به علت پیشرفت‌های اقتصادی داخلی و تجارت خارجی در این دوران قابل توجه می‌باشد. این عوارض در تمام دوران طاهریان گرفته می‌شد. یکی از درآمدهای طاهریان عوارض گمرکی بود. خراج خراسان از همه نواحی به جز عوارضی که از مرزها به دست می‌آمد به ۴۰ میلیون درهم می‌رسید و آل‌طاهر همه‌اش را در راهی که صالح می‌دیدند، مصرف می‌کردند.
مسکوکات
در مورد ضرب سکه در آن دوران به چند نکته باید توجه کرد؛ اول مسائل سیاسی که نام خلیفه، امیر، شهر و سال آن ذکر می‌شد. به این طریق دوره حکومت، خلافت و همچنین وسعت قلمرو حکومت‌ها مشخص می‌شد و دیگر آنکه حکومت‌ها بر اساس توان اقتصادی که داشتند، سکه ضرب می‌کردند و در این مورد رابطه بین خلافت و امرا اهمیت داشت، زیرا حکومت‌های محلی اجازه ضرب سکه نداشتند.همچنین در ضرب سکه به مذهب حاکم توجه می‌شد. روی سکه‌های ضرب شده، نام شهرهای محل ضرب نیز مشخص می‌شد. در این دوران اکثر شهرها سکه ضرب می‌کردند و از جمله این شهرها می‌توان به شهرهای هرات، سمرقند، بخارا و نیشابور، بست، ری، بغداد، شیراز و غیره اشاره کرد. سکه‌های طاهریان تفاوت چندانی با مسکوکات دیگر ولایات عباسی نداشت، مگر در سکه‌های طاهربن حسین نام خلیفه همیشه در سکه‌ها آمده است و در واقع در بسیاری از مناطقی که زیر سلطه مستقیم طاهریان بود، اصلا نام طاهریان بر روی سکه‌های نقش نشده است.
ارسال نظر