طلاب و درخواست تاسیس بانک ملی

تاسیس مجلس شورای ملی در اواخر عمر مظفرالدین شاه قاجار و تشکیل کمیسیون مالیه در آن، یک اقدام نوین برای آماده‌سازی نهادهای مالی و پولی در ایران بود. در کمیسیون مالیه افرادی مثل حاج‌معین‌التجار، حاج‌ امین‌الضرب، حاج‌محمداسماعیل آقا که از تجار مشهور بودند، عضویت داشتند. اهتمام آنها برای تاسیس بانک ملی موجب هیجان در اقشار گوناگون جامعه شده بود. ناظم‌الاسلام کرمانی در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» (جلد اول، نشر پیکان، سال ۱۳۸۹، چاپ ششم)، رویدادهای مربوط به این خواست عمومی را یادآوری کرده است که در چند شماره برخی از آنها به اختصار می‌آید:

مقاله انجمن طلاب

ناظم‌الاسلام کرمانی درباره این مقاله می‌نویسد: «... انجمن طلاب و بعضی وطن‌دوستان مقاله اعلان مانندی نوشته و آن را برای انتشار به جراید داده‌اند که چون خالی از اهمیت نیست آن را درج می‌کنیم و در ادامه عین مقاله را در خاطرات خود چنین نوشته است:

استدعا از عموم علمای ایرانی

... آقایان عظام می‌دانند که از بدو تاسیس سلطنت ایران تا چهاردهم شهر جمادی‌الثانیه ۱۳۲۴ دولت ایران دولت مستبده بوده به این معنی امور مملکت از خطا و صواب به رای و اراده اشخاص مخصوصی اداره می‌شده است و چون نتیجه وخامت و سوءعاقبت استبداد در نظر بندگان اعلیحضرت شاهنشاه مظفرالدین‌شاه واضح و مبرهن گردیده و به بداهت عقل دانستند که حکم شخص واحد در امور یک مملکت غالبا دور از صواب و برخلاف فرموده حضرت ختمی مآب است، محض اجرای اوامر خداوندی و ادای فریضه مسلمان و اشاعه عدل و توسعه فضل، طریقت سلطنت مستبده را به رویه سلطنت مشروطه تبدیل فرموده به تاسیس انعقاد مجلس شورای ملی فرمان و دستخط ملوکانه صادر و عموم مردم را از این موهبت عظمی و عطیه کبری قرین تشکر و رهین منت فرمودند... فایده سلطنت مشروطه و انتقاد مجلس شورا اجمالا این است:

اولا- وزارتخانه‌های دولت بعد از این در تحت قاعده صحیحه تشکیل شده هرج و مرج و بی‌تربیتی و بی‌انتظامی و رشوه و تعارف و تضییع حقوق به کلی از دستگاه دولت منسوخ می‌گردد.

ثانیا- مالیات و عواید دولت با ملاحظه، صرف حقوق رعیت و صیانت حدود مملکت و تکثیر آبادی و رفع خرابی بلاد شده از حیف و میل عمال و مباشرین محفوظ می‌ماند.

ثالثا- نواقصی که در ضروریات و حوائج مملکت است از ایجاد کارخانجات و ترویج علوم و صنایع و ازدیاد زراعت و فلاحت و هزارگونه منابع و سرچشمه‌های منفعت تکمیل می‌شود.

... چنانکه به سمع آقایان رسیده مطلعند چون اداره امور تاکنون به طور استبداد بوده قاعده و قانون صحیحی که متضمن مال بینی و عاقبت‌اندیشی باشد، در دستگاه دولت نبوده، رفته‌رفته به مرور زمان مالیه دولت رو به نقصان گذاشته ناچار به استقراض از خارج شده، در این چندساله مبالغ کلی دولت علیه از دولت روس و بانک‌های فرنگی در تهران قرض نموده است و حالا هم برای اداره امور دولت ناچار به استقراض است. در این چند روزه موضوع گفت‌وگو و مباحثه در مجلس شورای ملی استقراض دولت بوده است که آیا قرض از روسیه و انگلیس و اقتدار آنها و ضعف و انکسار ما مقتضی مصلحت دولت و ملت ایران هست یا خیر؟پس از مباحثات و مذاکرات، حاصل رای وکلای مجلس و بلکه عقیده کل مسلمین و متدینین این است که استقراض دولت ایران از خارجه با اوضاع امروز دنیا عظیم‌ترین گناه و بزرگ‌ترین معاصی و شنیع‌ترین اعمال است.

زیرا استقراض از خارجه به حکم تجربه و عقل و به طور قطع و یقین وسیله تسلط خارجه بر مسلمین و تباهی مملکت و باعث انقراض دولت و فروختن ناموس ملت ایران است. نظر به این ملاحظات، در مجلس شورای ملی اتفاق آرا این شد که ملت ایران، ولو به فروختن کفش و کلاه هم باشد، باید یک بانک ملی با شرایط لازمه محکم تاسیس نموده، سرمایه‌ای فراهم کنند که هم قرض دولت را بدهند و هم خرج امروزه دولت را برسانند و هم به امور نافعه که مایحتاج مملکت است از راهسازی و ایجاد کارخانجات و غیره شروع نموده، منافع کثیره از آن حاصل کنند. حال موافق اعلانی که منتشر شده بانک ملی تاسیس گشته و از علما و رجال و وزرا و اعیان و تجار و کسبه و دهاتین از هر طبقه و صنف حتی طلاب علوم دینیه که نظر به کمال عسرت و ضیق معیشت از دایره این شرکت و تکلیف مستثنی بوده‌اند، باز از روی غیرتمندی و عصبیت مذهبی به میزان توانایی از یک تومان تا پنجاه هزار تومان به بانک ملی داده و می‌دهند... علمای اعلام، برحسب تکلیف شرعی، عبادالله را به فواید و منافع کمک به بانک ملی که وسیله حیات و نجات ایرانیان است ملتفت و متوجه سازند که هرکس به قدر استطاعت خود به بانک ملی قرض بدهند و قبض بگیرند... این نکته را به عموم اهالی گوشزد و حالی فرمایید که مجلس شورای ملی از طرف عموم ملت ایران در سرمایه بانک و وضع معاملات او ناظر است... مقصود این است معامله با بانک ملی مثل معامله با یک شریک است و به هیچ وجه احتمال سوخت و سوز نمی‌رود...