چه خوش است آواز دف
میرمحمد طجوزی
آدمی همیشه برای بیان احساس شور، شوق و عواطف خود از زبان‌هایی ورای زبان معمول و روزمره استفاده کرده است.

از چپ به راست: مرحوم استاد خلیفه میرزآغه غوثی، علیرضا غوثی و استاد کمال رحیمی
بشر فقط به دنبال آن است تا آنچه را که در دلش می‌جوشد را با زبانی لطیف و دلنواز بیان کند و همیشه کلامش در خور مخاطب باشد. گاه با شعر، گاه با نقاشی و گاه با ساز. ولی بعضی اوقات سازها را فقط به عنوان یک ساز نمی‌توانیم بشناسیم. سازهایی نیز هستند که اگر بخواهیم آنها را با زبان نت بنوازیم دلنشین نخواهند شد که در این میان می‌توانیم از دف یاد کنیم. دف سازی بالاتر از یک ساز است و انسان را در راه رسیدن به کمال یاری می‌کند.
ساز بین‌المللی
دف یک ساز کاملا بین‌المللی است که در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفته و در ایران باستان به نام «دپ» معروف بوده است. در فرهنگ عرب نیز از این ساز به عنون (غربال) نام برده شده است اما تنها کشوری که دف و دف‌نوازی را به سر حد کمال رساند، کشور ایران است.
دف با ترکیب ساختار و اجرایی متفاوت نسبت به ساز کنونی یکی از سازهای بسیار قدیمی در ایران است که بیشتر در مناطق کردنشین ایران مورد توجه قرار گرفته است.
در اصل دف از دل خانقاه‌ها بیرون آمده است اما این گونه نیست که صرف حضور این ساز در یک گروه موسیقی یا یک خانقاه، موسیقی آن گروه عرفانی محسوب شود.
چرا که موسیقی عرفانی نیاز به کلام، بیان و حتی ریتم و... عرفانی دارد. این موسیقی عرفانی با نگرشی به وجود بزرگانی چون مولانا، حافظ، عطار، ابوالسعید ابوالخیر، در اشعار این ادبا خودنمایی می‌کند.
بعد از انقلاب دف به شکل خیلی جدی از خانقاه‌ها بیرون آمد تا حدی که امروز در تمام گروه‌های موسیقی سنتی حضور حداقل یک دف‌نواز به چشم می‌خورد.
در کردستان نیز هنرمندانی هستند که نواختن دف را به خوبی می‌دانند و در نواختن اینگونه سازها صاحب سبک و ریتم هستند و در این میان می‌توانیم از مرحوم خلیفه کریم صفوتی و مرحوم خلیفه میرزاآغه غوثی یادی بکنیم، چرا که این عزیزان نه تنها در کشور بلکه در حد بین‌‌المللی مورد استقبال همگان قرار می‌گرفتند و این موضوع تا حدی بود که از مرحوم غوثی و دو پسرش به عنوان پرنده‌های نادر یاد می‌کردند.
این دو هنرمند بزرگ با به خدمت گرفتن این ساز عرفانی در گروه‌های موسیقی خود آثار بسیار زیادی را خلق کرده‌اند و همیشه از تقلید و کلیشه‌ای بودن نیز پرهیز داشته‌اند.
ساز زنده
محمدپور معصوم می‌گوید: تقریبا ۱۰سال است که با دف دوستی خاصی پیدا کرده‌ام. بعد از اینکه این هنر را از آقای تعریف آموختم تازه متوجه شده‌ام که این ساز یک ساز کاملا حی (زنده) است، چرا که دو عنصر سازنده این ساز پوست و چوب هستند و تمام نوازندگان دف به اتفاق بر حی بودن این ساز تاکید خاصی دارند. اجزای سازنده دف که متشکل از یک چوب مدور به قطر ۷۰ تا ۹۰ سانتیمتر است و در عرض ۵ یا هفت سانتیمتر، این عضو سازنده به نام کمه است که با اضافه‌کردن پوست و گل میخ و حلقه یک ساز کاملا سنتی ساخته می‌شود.
اگر می‌خواهید هنگامی که صدای دف شما بلند می‌شود نظر همگان را جلب کند و صدای بسیار روحبخش و آرامش‌دهنده‌ای از آن بلند شود، باید یک رابطه معنوی و دوستانه با ساز برقرار کنید. یعنی موقع نواختن دف کاملا احوالات معنوی را در ضمیر خود روشن ساخته و تمام فکر و ذکر‌تان باید به دف و روح دف معطوف باشد. در غیر این صورت و عدم رعایت الزامات ذکرشده هیچ وقت نمی‌توان صدای مورد دلخواه را از دف شنید. در برخی از مکان‌ها از دف برای همراهی جمع در ادا کردن اذکار الهی و برای دریافت انرژی‌های مثبتی که از نواختن دف تولید می‌شود استفاده می‌کنند، یعنی برای هر ذکری که می‌گویند یک ریتم خاصی را اجرا می‌کنند. ذاکرین نیز با اجرای ریتم‌های متفاوت متوجه می‌شوند چه موقع از چه ذکری‌ باید استفاده کنند که نماد این گفته را می‌توانید در موسیقی عرفانی سلسله قادریه دنبال کنید.
میدان بهارستان
یکی از بزرگترین مراکز عرضه و تولید دف و اکثر سازهای سنتی میدان بهارستان است. در این میدان ده‌ها مغازه در کنار یکدیگر یکی از مراکز عظیم تولید و پخش انواع دف شده‌اند که نمای بسیار جالبی نیز به این فضا داده‌اند.
علی درویش‌ یکی از فروشندگان این ساز می‌گوید: امروز دیگر این ساز تنها متعلق به خانقاه‌ها نیست بلکه در اکثر گروه‌های موسیقی، دف از جایگاه مناسبی برخوردار است و همیشه طرفداران خود را دارد.
وی در ادامه می‌گوید: استفاده از دف که هم برای خانم‌ها و هم برای آقایان لذت‌بخش است در گذشته با مشکلات متعددی همراه بود ولی دیگر این مشکل به صورت کلی حل شده است چراکه دیگر سازندگان دف، دف‌هایی کاملا سبک می‌سازند و عرض کمه آن را حدود 5سانتی‌متر محاسبه می‌کنند و دیگر هیچ نوازنده‌ای از نواختن این ساز خسته نمی‌شود.
آموزش
با توجه به زیاد شدن روزافزون علاقه‌مندان به آموزش دف، امروزه شاهد حضور بیش از یک‌هزار و پانصد نفر استاد آموزش دف به صورت حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای هستیم. دف به دو صورت نتی و گوشی آموزش داده می‌شود.
فرزانه بنت‌معصوم می‌گوید: با اینکه چیزی حدود هشت سال است که به آموزش نواختن دف مشغول شده‌ام ولی هنوز کمبودهایی در وجود خود احساس می‌کنم و همیشه به شاگردانم می‌گویم که یادگرفتن دف به صورت نتی درست است که مقداری راحت‌تر است ولی دف را خشک می‌کند. چراکه از استادم خلیفه کمال رحیمی شنیده‌ام دف که از میراث‌های گرانبهای ما است، باید به صورت سنتی یا همان گوشی آموزش داده شود تا به جان و دل شنونده اثر مثبت بگذارد.
هزینه‌های کلاس‌های آموزش متفاوت است. بعضی به صورت جلسه‌ای حساب می‌کنند و بعضی دیگر در قالب ترم‌های آموزشی هزینه‌ آموزش را دریافت می‌کنند.
درددل
تقریبا اکثر نوازندگان و صاحبان سبک در ساز دف از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یک تقاضا دارند، امیدوارم که وزیر محترم فرهنگ و ارشاد کشور در صدد شناساندن دف به روح موسیقی سنتی کشور به طور واقع باشند تا کسانی که در این رشته‌های هنری فعالیت می‌کنند امیدشان برای پیشبرد این ساز عرفانی و سنتی کشورمان بهتر و بیشتر شود و امیدوارند روزی برسد جوانان کشورمان به جای گوش دادن به سازهای غربی و بیگانه، علاقه بیشتری به گوش دادن به موسیقی اصیل و سنتی کشورمان داشته باشند.
زان رونق هر سماع آواز دف است
زان است که دف زخم و ستم را هدف است
می‌گوید دف که آن کسی دست ببرد
کاین زخم پیاپی دل او را هدف است