گفت‌وگو با انجمن مخترعین ایران
روزانه ۱۸ اختراع در ایران به ثبت می‌رسد
روزانه ۱۸ اختراع در ایران
ساختمان شماره ۷۱ خیابان ایرانشهر، ساختمانی است مثل همه ساختمان‌های شهر تهران، نه خیلی بلند و نه خیلی کوتاه و البته کمی فرسوده، اما فرسوده بودنش مایه تعجب است؛
روزانه ۱۸ اختراع در ایران
ساختمان شماره 71 خیابان ایرانشهر، ساختمانی است مثل همه ساختمان‌های شهر تهران، نه خیلی بلند و نه خیلی کوتاه و البته کمی فرسوده، اما فرسوده بودنش مایه تعجب است؛
عکس: دنیای اقتصاد، آکوسالمی
چرا که طبقه چهارم آن میعادگاه مغزهای متفکری است که دنیا را از زاویه‌ای متفاوت می‌بینند. اینجا انجمن مخترعین کشور است؛ جایی که به گفته رییس آن، قصد حمایت از کسانی را دارد که به زندگی‌شان به مراتب از مرگشان غم‌انگیزتر است. داستان از این قرار است که فردی از دل جامعه بر می‌خیزد و در کنار هموطنان رشد می‌یابد، ولی ذهن و تفکرش راهی جداگانه می‌پیماید و هرچیز را به گونه‌ای دیگر می‌نگرد تا شاید از لابه‌لای دقایق تحقیق و آزمایش چیزی بدیع خلق شود که هم نام و آوازه مخترع را بالا ببرد و هم با تزریق علم و نوآوری بنیه اقتصادی کشور تقویت شود. او شاید برای اختراع کردن به سال‌ها زمان و البته انبوهی از اسکناس نیاز داشته باشد، ولی گاه زمان تنها دستمایه او می‌شود و صبر تنها تسلی‌گر او که عسرت را تحمل و به پای اختراعش بنشیند. البته حکایت مخترعان ایرانی چیزی جدا از صاحبان فکر در دنیا است؛ چرا که اینها تنها برای دلشان و تخلیه آنچه از دانش در ذهنشان تلنبار شده تلاش می‌کنند. کم نیستند مخترعانی که از اوایل تمدن ایرانی مبدع چیزی بوده‌اند ولی حکومت‌ها قدرشان را ندانسته و آنها را به کنج عزلت خویش فرو برده‌اند. این داستان همیشه تکرار یک
ایرانی نوآور است. سازنده هواپیمای «آ وا 202» از این دست مخترعان ایرانی است که هواپیمای ساخت دست و ذهن او تنها پرنده ایرانی است که به خاطر مطابقتش با استاندارد‌های جهانی در تمامی فرودگاه‌های دنیا اجازه نشست و برخاست دارد، ولی سرنوشتش به شیرینی اختراعش نشد، چرا که مسوولان صنایع هوایی کشور پس از گرفتن فرمول کارش سهم وی از تولید انبوه آن را ندارد.
البته داستان اختراع و مخترع به گونه‌ای دیگر نیز در کشور رقم می‌خورد، همان‌گونه که حکایت جوان مبتکری که بر روی ریل راه‌آهن کارکرد این‌گونه شد. او جرقه ذهنی‌اش از آنجا آغاز شد که صدای آزاردهنده حرکت قطار بر روی ریل را برنتافت و به این فکر افتاد که به جای برش‌های عمودی، برش‌های مورب در ریل به کار گیرد تا دیگر چرخ‌های قطار داخل چاله‌های ایجاد شده نیفتد. این فکر، یعنی هدیه سکوت به ناوگان حمل‌و‌نقل ریلی کشور ولی مسوولان باز هم به تفکرات او بها ندادند و او راهی کشور انگلستان شد. اما سکه روایت اختراع و مخترع در ایران روی دیگری نیز دارد، همان سرنوشتی که گریبان تحقیقات، پایان‌نامه‌ها، نظرسنجی‌ها و دیگر رویدادهای پژوهشی را در کشور گرفته است.
مهندس ابراهیم عابدی، مدیرعامل انجمن مخترعین کشور این روند را این‌گونه تشریح می‌کند: «در ایران اختراعات در حد مالکیت معنوی باقی می‌ماند و ثروتی عاید مالک آن نمی‌کند در واقع ما تنها کشوری هستیم که اختراعات در آن غیراقتصادی است؛ به گونه‌ای که به یک مالکیت معنوی مبدل می‌شود، ولی تبدیلی که هیچ ثمری ندارد.» او در گفت‌وگو با خبرنگار ما روایتگر داستانی می‌شود که در آن اداره ثبت اختراعات تنها میرزابنویسی می‌شود که ادعاهای مخترع را در قالب یک اظهارنامه ثبت می‌کند، بدون آنکه حتی کسی یا سازمانی حاضر به امتحان اختراع فرد مدعی شود تا حقانیت یا اقتصادی بودن اظهاراتش مشخص شود. عابدی این روند را زیبا تشبیه می‌کند؛ دفن اختراع در دفینه. البته به زعم موسس انجمن، زنجیره‌ای از اتفاقات سبب شده که اختراعات در ایران در مرحله اعلام باقی مانده و جنبه اقتصادی نیابند. او می‌گوید: در ایران متجاوز از 50هزار اختراع به ثبت رسیده که تنها تعداد معدودی از آنها اختراعاتی است که در صنعت و تکنولوژی می‌تواند حرفی برای گفتن داشته باشد. این درحالی است که با بررسی و کار کارشناسی از دیدگاه‌های فنی، اقتصادی و ممیزی می‌توان تعداد قابل توجهی از
اختراعات را به حوزه فن‌آفرینی و پس از آن تولید ثروت و اشتغال وارد کرد.
او به همین جهت از تلاش انجمن برای ممیزی کردن اختراعات سخن به میان می‌آورد تا از رهگذر آن، اختراعات سودمند مجالی برای خودنمایی داشته باشند. وقتی از عابدی در مورد حمایت دولت از اختراعات می‌پرسیم، او از دولتی بودن اقتصاد کشور و اینکه دولت می‌خواهد در تمام حوزه‌ها نظارت و دخالت داشته باشد، یاد می‌کند ولی دکتر بهروز روزبهانی (رییس هیات مدیره) این روند را به زیبایی و از منظری دیگر تشریح می‌کند.
به گفته او، در طول تاریخ ایرانی‌ها همیشه جزو اولین مخترعین بوده‌اند و در تمام دنیاایران را مبدع ریاضیات و شیمی می‌دانند ولی ما ایرانی‌ها همیشه سعی کرده‌ایم دانسته‌های خویش را در کنج تنهایی خویش حفظ کنیم و حداکثر در جمع خانوادگی‌مان آن را مرور کنیم. این گفته‌های روزبهانی که به متمایل نبودن ایرانی‌ها به انتشار دانسته‌هایشان به خاطر ترس از نبود امنیت بر تولیدات فکری اشاره می‌کند اما ادامه‌ای دیگر دارد. داستانی که این بار او روایت می‌کند، حول پول و بودجه می‌چرخد داستانی که در آن آمریکا به عنوان پیشتاز علوم و نوآوری، بودجه‌ای 500میلیارد دلاری برای پژوهش سالانه‌اش اختصاص می‌دهد و بخش خصوصی این کشور نیز همپای بخش دولتی‌اش بودجه‌ای مشابه را در نظر می‌گیرد. این مبلغ یعنی هزار میلیارد دلار، یعنی چیزی حدود 10برابر کل بودجه ایران. حال شکاف‌ها وقتی عمیق‌تر می‌شود که بودجه تحقیقاتی کشورهای صنعتی، نیمه صنعتی و همردیف خودمان را نیز به آن اضافه کنیم تا فقر و انزوای پژوهش را در ایران مجسم کنیم. البته بخشی از روایت روزبهانی شنیدنی‌تر و اسف بارتر است و آن اینکه از مجموع بودجه نیم درصدی پژوهش از 100میلیارد دلار درآمد کل کشور،
بخش عمده آن به دست مدیرانی می‌رسد که اصلا نمی‌دانند اختراع چیست در این میان دست مخترعان کوتاه‌تر از همه است تا جایی که هیچ چیز عایدشان نمی‌شود. جواد جولایی، دبیر هیات مدیره و قائم مقام انجمن اما اتفاقات مربوط به اختراع در کشور را از نظر گاهی دیگر بررسی می‌کند و معتقد است: «ما با اقتصاد دولتی روبه‌رو هستیم و بخش خصوصی‌مان هم توان عرض اندام ندارد، پس ما در عمل قادر به رقابت در عرصه جهانی نیستیم. هم‌اکنون عمده سرمایه ملی ما در حوزه صنعت و تولید، صرف خلق محصولات تحت لیسانس خارجی می‌شود که حتی در منطقه نیز توان رقابت ندارد به طوری که فقط توانسته بخش محدودی از بازار داخلی را پاسخ گوید. به این ترتیب ما باز هم با انبوه کالاهای خارجی که چیزی جز محصول اختراع نیستند روبه‌رو هستیم؛ در حالی که از اختراعات وطنی در تولیدات ملی ما خبری نیست. در این میان دولت از اختراعات مخترعان ایرانی حمایت نمی‌کند؛ چون شناخت دقیقی از اختراع ندارد، به طوری که باید تلاش مضاعفی صرف شود تا دولت برای صرف بودجه به اختراعات قانع شود. حال تصور کنید مخترع با پیمودن سلسله جبال مشکلات، اختراعش را به ثبت رسانده و برای استفاده از بودجه دولتی مراجعه
می‌کند، با انبوه دشواری‌ها مواجه می‌شود که گاهی عمرش کفاف ادامه راه را نمی‌دهد.»
قیمت‌ها ساز خودشان را می‌زنند
پی بردن به قیمت اختراعات موضوعی واقعا جذاب است، یعنی دانستن اینکه مخترع چگونه بر محصول فکرش قیمت می‌گذارد، کنجکاوی انسان را بر‌می‌‌انگیزد. وقتی در مورد قیمت اختراعات از اعضای انجمن سوال کردیم، آنها ارقام متفاوتی را اعلام کردند ولی متفق‌القول بیان داشتند که قیمت یک اختراع بستگی به کاربرد، توجیه اقتصادی و خواست مشتری دارد. به طور مثال چندی قبل دستگاه فشار خون دیجیتالی یک مخترع ایرانی البته به‌خاطر حمایت نشدن به قیمت 400هزار تومان حراج شد؛ در حالی که اختراعی پیشرفته‌تر با قیمت 600میلیون تومان معامله شده است.
البته در این میان مسوول آموزش و پژوهش انجمن به نبود رویه‌ای مشخص برای قیمت‌گذاری اختراعات اشاره می‌کند و با بیان اینکه در ایران قیمت‌ها به صورت توافقی و براساس چانه‌زنی میان مخترع و خریدار تعیین می‌شود، می‌گوید: «ما قصد داریم در مورد شیوه‌های قیمت‌گذاری اختراعات و نوآوری‌ها، پژوهش انجام دهیم و در سایه آن، روش بهینه را انتخاب کنیم. در واقع به گفته او جامعه نمونه مخلوطی از کشورهای صنعتی، نیمه صنعتی و همتراز ایران خواهد بود که پس از بررسی‌های انجام شده، روش آنها بومی‌سازی شده و به عنوان استاندارد قیمت‌گذاری اختراعات به ثبت خواهد رسید.»
مشکلات حقوقی، گریبا‌ن‌گیر اختراع
«در تولید اختراعات مهم‌ترین مشکل، قانون است» شاهدی، مسوول امور حقوقی انجمن این را می‌گوید. به گفته او، هم اکنون در بحث اختراعات، اتفاقاتی می‌افتد که از یک سو گاه دولت هزینه اختراع را تقبل می‌کند ولی مخترع حاضر به اعلام فرمول آن نمی‌شود؛ چرا که می‌داند با ارائه فرمول، او دیگر هیچ سهمی از اختراعش ندارد. این در حالی است که از سوی دیگر ریسک کپی‌کاری در ایران بسیار کم است یعنی هر فردی می‌داند که اگر اختراع کسی را بدزدد یا از آن سوء استفاده کند، هیچ مجازاتی او را تهدید نمی‌کند. شاهدی، این نقص را متوجه قانون و تهیه‌کنندگان آن می‌داند که یا به عمد و یا به سهو بخش مجازات کپی‌کارها را حذف کرده‌اند. به این ترتیب طبق گفته‌های شاهدی، در محاکم قضایی امروز ایران کسی که اختراعش مورد سوءاستفاده قرار گرفته از دو سو ضرر می‌کند؛ یعنی در حین از دست دادن اختراعش و اینکه هیچ پولی عایدش نمی‌شود، امکان شکایت و مطالبه حقوقش را نیز از دست می‌دهد. البته یک مقایسه ساده میان ایران و آمریکا عمق مشکلات را بیشتر نشان می‌دهد؛ به طوری که در این کشور اگر متخلفی از روی سی‌دی بدون اجازه کپی‌برداری کند، رقمی معادل ۲۵۰هزار دلار جریمه می‌شود.
آمار اختراعات در ایران
سال ۱۳۱۰، یعنی دهه اول حکومت رضاشاه زمانی بود که قانون ثبت اختراعات در ایران نوشته شد. طبق آمار موجود، در فاصله زمانی سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۸۰، رقمی معادل ۱۱هزار و ۹۳۰اختراع در ایران ثبت شده است. این در حالی است که از سال ۱۳۸۰ تا بهمن ۱۳۸۶ به ترتیب در هر سال ۹۸۷۵، ۸۹۳۳، ۳۰۳۱، ۴۹۵۰، ۶۳۹۴ و ۶۱۳۳ اختراع به ثبت رسیده و مجموع اختراعات ایران در عرض هشت دهه را به ۵۱هزار و ۲۴۶مورد رسانده است. البته شاید تنها تعداد انگشت‌شماری از آنها به خارج از مرزهای کشور راه یافته‌اند و به احتمال زیاد کمتر از انگشتان یک دست وارد صنعت شده و جنبه اقتصادی یافته‌اند. اما اگر چه اختراعات ما در چهار دیواری ایران باقی مانده ولی نگاهی به این آمارها نشان می‌دهد که حداقل ایرانی‌ها روزانه بیش از ۱۸ اختراع دارند.
ارسال نظر