کامران کرمی
همپا با روند مذاکرات هسته‌ای ایران و ۱+۵، موضوع هسته‌ای شدن عربستان سعودی نیز نقل محافل فکری و رسانه‌ای است. نزدیک به دو دهه است که از ارتباطات آشکار و پنهان عربستان با پاکستان می‌گذرد و همچنان این کشور منبع احتمالی تقویت برنامه هسته‌ای عربستان خواهد بود. جدا از اسلام‌آباد، فرانسه و کره جنوبی نیز در پروژه‌های نیروگاه‌های هسته‌ای عربستان به دلیل افزایش مصرف برق سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

اما آنچه باعث شده سعودی‌ها پروژه دستیابی به توانمندی هسته‌ای را در اظهارات مقامات رسمی خود همچون‌ ترکی‌الفیصل، سخنگوی غیررسمی خاندان آل‌سعود و محمدبن نواف، سفیر عربستان در بریتانیا مطرح کنند، عمدتا مربوط به شکل‌بندی معادلات منطقه و همچنین روند تحولاتی است که در گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و 1+5 به‌خصوص آمریکا به‌وجود آمده و به زعم سعودی‌ها قابلیت تسری به فرآیندهای همکاری‌جویانه در موضوعات منطقه‌ای را نیز دارد. این نگرانی سعودی‌ها بعد دیگری هم دارد و آن نفوذ سیاسی ایران در خاورمیانه و در میان کشورهای عربی است. عراق، سوریه، یمن، لبنان و بحرین از حوزه‌هایی است که سعودی‌ها مدعی هستند که تهران درصدد بسط نفوذ خود و مقابله با عربستان از طریق حمایت از گروه‌های دست نشانده با عقبه‌های ایدئولوژیک است. بنابراین در چنین فضایی، دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای باعث خواهد شد تا ضمن تغییر موازنه منطقه‌ای، شاهد رویکردهای تهاجمی تهران در پایتخت‌های عربی و در دل جهان عرب باشیم. سعودی‌ها معتقدند که دست یافتن ایران به تکنولوژی هسته‌ای در منطقه خاورمیانه باعث خواهد شد تا از یکسو موازنه قوا در سطح منطقه به‌هم خورده و از سوی دیگر این دستیابی سبب شود مسابقه هسته‌ای آغاز شود. به‌خصوص که این دستیابی ایران در کنار سایر فاکتورهای قدرت منطقه‌ای‌اش سبب می‌شود تا تهدیدات جدیدی در محیط پیرامونی عربستان بروز کند.پیش‌تر عادل الجبیر، وزیر امور خارجه کنونی عربستان در زمانی که سفیر سعودی در ایالات‌متحده بود گفته بود چندان دور از ذهن نیست در صورتی که عربستان ناگزیر باشد با ایران برخوردار از توانایی تولید سلاح هسته‌ای برخورد کند، خود نیز برای دستیابی به سلاح هسته‌ای تلاش‌های تازه‌ای را آغاز کند.با چنین ادراکی که از روند تحولات منطقه‌ای و همچنین تحرکات ایران در ذهنیت تصمیم‌گیرندگان سعودی وجود دارد، کنش گفتاری و رفتاری شکل یابنده سعودی‌ها در چنین فضایی، حکایت از تکاپو برای حرکت به سمت هسته‌ای شدن است. در واقع خروجی تصمیم‌گیری عربستان برای این امر، سه وضعیت است که عبارتند از:


1-حمایت از خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای

یکی از اصلی‌ترین راهبرد‌هایی که در یک دهه اخیر در دستور کار عربستان به‌خصوص در نهادهایی همچون آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین کنوانسیون‌های منع تکثیر قرار گرفته است، حمایت از طرح خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای است. گرایش اصلی عربستان به حمایت از این طرح در واقع به دو مساله بر می‌گردد: عامل اول ضعف‌های فنی و راهبردی عربستان در استفاده از ظرفیت‌های هسته‌ای است و عامل دوم مهار قدرت بازدارندگی برخی رژیم‌های خاورمیانه چون اسرائیل و همچنین دیگر دولت‌هایی که احتمال دارد به این قابلیت دست یابند.


۲- دستیابی بومی به توانمندی‌های هسته‌ای

اگرچه توانمندی‌های علمی و فنی عربستان در استفاده از یک تکنولوژی بومی بسیار ضعیف است، اما این کشور از دهه‌ها قبل به فکر راهی برای رسیدن به این تکنولوژی بوده است. همکاری‌های فنی با پاکستان، چین، فرانسه و کره‌جنوبی بخشی از این تلاش است که البته به دلیل ضعف‌های موجود عملا به یک انتقال یک‌طرفه فناوری از سوی دولت‌های غربی منجر شده و به شکل رآکتورهای اتمی برای تامین برق محدود مانده است. در این چارچوب، عربستان از تصمیم خود برای ساخت 16 نیروگاه اتمی تا سال 2030 میلادی با هزینه بیش از 100 میلیارد دلاری خبر داده است.


3-‌ترتیب سازوکاری با یک قدرت مجهز به سلاح هسته‌ای

با توجه به محقق نشدن دو راهبرد پیشین، سعودی‌ها به اتخاذ استراتژی‌ای متوسل شده‌اند که البته ریشه در چند دهه گذشته دارد. در این چارچوب عربستان در طول سه دهه گذشته بخش بزرگی از برنامه هسته‌ای پاکستان را تامین مالی کرده است. دولت عربستان کمک‌های مالی را در اختیار صنایع دفاعی پاکستان قرار داده و به گفته کارشناسان غربی به آزمایشگاه‌های ساخت تجهیزات موشکی و هسته‌ای این کشور کمک کرده است. بازدید سلطان بن عبدالعزیز آل‌سعود، وزیر دفاع وقت عربستان در سال‌های۱۹۹۹ و ۲۰۰۲ از مرکز تحقیقات هسته‌ای پاکستان مهر تاییدی بر نزدیکی روابط نظامی دو کشور بوده است.گری سیمور، مشاور باراک اوباما در زمینه خلع سلاح معتقد است که سعودی‌ها بر این باورند که نوعی تفاهم میان آنها و پاکستان وجود دارد و در بدترین حالت خواهند توانست از پاکستان سلاح اتمی دریافت کنند. در مقابل اما یکی از مسوولان وزارت دفاع عربستان گزارش‌های رسانه‌ای درباره تلاش سعودی‌ها برای دستیابی به سلاح هسته‌ای از پاکستان را بازتاب نگرانی‌های رو به افزایش از دستیابی ایران به توانایی ساخت سلاح هسته‌ای دانسته، اما در عین حال تاکید کرد، آنچه این روزها در برخی رسانه‌ها گفته می‌شود، صرفا پیش‌بینی است و به هیچ وجه نمی‌توان به این اخبار توجه کرد. وزیر خارجه پاکستان نیز در واکنش به انتشار اخباری مبنی بر احتمال فروش دانش هسته‌ای به عربستان، محتوای این گزارش‌ها را «بی‌اساس و دروغ» خوانده است.با ارزیابی این سه راهبرد که در مقاطعی با فراز و فرودهایی در دستور کار تصمیم گیرندگان آل سعود قرار داشته و دارد، می‌توان گفت سعودی‌ها با ناامیدی از شکست پروژه خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای و همچنین فقدان ظرفیت‌های بومی راهبردی، به این نتیجه رسیده‌اند که باید این ضعف استراتژیک را با توسل به یک قدرت برخوردار از سلاح‌های هسته‌ای تامین کنند. حال فرانسه، چین و به‌خصوص پاکستان از جمله قدرت‌های هسته‌ای هستند که سعودی‌ها امید دارند بتوانند این موضوع را در این رهگذر محقق کنند.به‌نظر نمی‌رسد که صرف ارتباطات با قدرت‌های هسته‌ای جهان، دلیلی بر تحقق این امید سعودی‌ها باشد؛ چرا که عربستان عضو «ان.پی.تی» بوده و پروتکل الحاقی و نظام بازرسی‌ها را نیز امضا کرده است. همچنین آمریکایی‌ها نیز هرگونه تحرک سعودی‌ها در این موضوع را با دقت رصد می‌کنند؛ به‌ویژه که پیدا شدن رقبای هسته‌ای برای اسرائیل و به راه افتادن مسابقه هسته‌ای، کاملا روند موازنه و توان ضربه اول آمریکا را از بین برده و خاورمیانه را با نظام جدیدی مواجه خواهد کرد که مطلوبیتی برای غربی‌ها نخواهد داشت.