ردپای نظامی ترکیه در قفقاز

قدیر گلکاریان استاد دانشگاه نییرایست قبرس از اوایل شنبه مانور نظامی مشترک جمهوری آذربایجان و ترکیه تحت نام «برادری پایدار ۲۰۱۹» در منطقه خودمختار نخجوان برگزار شد. فارغ از اهمیت خبری این رخداد منطقه‌ای، توجه به وجوه آن از نظر تحلیلی الزامی است. هدف از انجام این مانور، تبادل تجربیات نظامی با یکدیگر و هماهنگی لازم بین ارتش‌های دو کشور و ارتقای سطح توانمندی‌های اجرایی در بخش نظامی اعلام شده است که روز دوشنبه ۲۱ خرداد به پایان می‌رسد. انجام مانور کنونی بعد از گذشت یک ماه از رزمایش «مصطفی کمال آتاترک ۲۰۱۹» از نقطه نظر راهبردی اهمیت بسزایی دارد. تحولات موجود در راستای همکاری‌ها و توافقات مشترک بوده است. توافق‌نامه همکاری‌های استراتژیک نظامی میان دو کشور در دو چارچوب حقوقی به امضا رسیده که نخستین بار در سال ۱۹۹۰ همکاری نظامی ترکیه با آذربایجان با هدف آموزش پرسنل نظامی آغاز شد و در سال ۲۰۱۰ دومین معاهده مشترک منعقد شد که ضمن برخورداری از مبنای قانونی در سطح بین‌المللی از نظر معاهده بسیار مهم امنیتی- نظامی قابل‌توجه بوده است.

براساس همین معاهده علاوه بر اینکه بر ارتقای همکاری در سطوح نظامی اشاره شده است؛ در بند دوم این معاهده با اشاره به ماده ۵۱ منشور سازمان ملل اعلام می‌شود که هر دو کشور در برابر تهدیدات بالقوه از سوی کشورهای ثالث مقید به تشکیل نیروی نظامی مشترک برای دفاع برحق از خود هستند. گفتنی است که از نظر فنی این ماده منطبق با توافق‌نامه‌های نظامی همسان بوده که حتی نمونه آن را در ماده ۵ همکاری و اهتمام به تشکیل نیروی مشترک در قالب نیروهای ناتو نیز می‌توان دید. در بند هفتم معاهده امضا شده در سال ۲۰۱۰ آمده است که نیروهای نظامی دو کشور می‌توانند تحت هماهنگی ستاد مشترک در سطوح برنامه‌ریزی تئوریک و همچنین هماهنگی عملی برای ارتقای مداوم سطح تاکتیکی و عملیاتی و ظرفیت‌های دفاعی عمل کنند. براساس همین اصول است که طی سال‌های ۲۰۱۷ تا به امروز رزمایش‌های متنوعی اعم از «عقاب» ۲۰۱۷، «شاهین ترک- آذ» ۲۰۱۸ به اجرا گذاشته شده و در طول دو ماه گذشته نیز دو رزمایش «مصطفی کمال آتاتورک» از اول تا سوم ماه مه و رزمایش «برادری پایدار» برگزار شده است.  چارچوب همکاری‌های نظامی میان جمهوری آذربایجان و ترکیه را توسعه زیرساخت‌های نظامی و تقویت بنیه‌های فیزیکی و علمی تشکیل می‌دهد. هر دو کشور با جمهوری ارمنستان روابط تیره و مناقشه‌آمیز داشته و اهمیت نفوذ استراتژیک، ترکیه را در منطقه قفقاز بر آن داشته است که تنها در نیمه اول سال میلادی دو مانور نظامی مشترک انجام بدهند. این درحالی اتفاق می‌افتد که در روزهای گذشته نقض شرایط آتش‌بس توسط ارمنستان در منطقه قره‌باغ کوهستانی رخ داده است.  ترکیه چندی است که درصدد ایجاد پایگاه نظامی در نخجوان بوده و این درخواست که از سوی منابع مطلع بیان شده است، در راستای تقویت موقعیت مشترک دو کشور آذربایجان و ترکیه در ژئواستراتژیک قفقاز به‌شمار می‌رود. پیش‌تر ارمنستان نیز خبر از برگزاری رزمایش مشترک تحت عنوان «آرارات- آنتی‌ترور ۲۰۱۹» داده بود که هدف آن مبارزه با اهداف تروریستی با همکاری کشورهایی همچون بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان است. در تحلیل این رخداد از چند زاویه می‌توان موضوع را مورد دقت و توجه قرار داد.

نخست اینکه با توجه به توسعه صنایع نظامی در ترکیه، بخش مهمی از تجهیزات نظامی تولیدی در ترکیه اعم از موشک‌‌اندازها، راکت‌ها، توپ‌های ۱۲۲ میلی‌متری ساکاریا، سیستم پدافند ۳۰۰ میلی‌متری گردباد و دیگر تجهیزات و ادوات زرهی و توپخانه‌ای ساخت ترکیه در فهرست تسلیحات نظامی آذربایجان جای گرفته است.  نکته دوم انتخاب محل رزمایش است که در منطقه خودمختار نخجوان برگزار می‌شود. همین امر احتمال احداث پایگاه نظامی ترکیه در اراضی تحت قلمرو جمهوری آذربایجان را قریب به یقین کرده است. زیرا در اثنای رزمایش‌های ماه‌های مه و ژوئن تعدادی از واحدهای نظامی اعزامی از ترکیه پیش‌تر از تقویم رزمایش در منطقه حضور داشته و در یکی از پادگان‌ها منطقه‌ای مستقر شده‌اند. سومین موضوع در این قضیه پیام واضح به ارمنستان و حضوری گسترده در ابعاد مختلف نظامی، سیاسی، امنیتی ترکیه- آذربایجان است که تجلی نظر حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهور فقید جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود که در زمان حیاتش جمله مهم «یک ملت در قالب دو دولت» را مطرح کرده بود. از سوی دیگر هماهنگی و رزمایش پیوسته میان دو کشور در ایامی که ترکیه با روسیه رابطه خوبی دارد، خود فرصت‌سازی برای حضور نیروی نظامی ترکیه در منطقه قفقاز محسوب می‌شود. بدیهی است که ارمنستان تا به امروز با تکیه بر مسکو یا براساس پیمان مینسک حضور خود را با توجه به امضای آتش‌بس در منطقه قره‌باغ کوهستانی تداوم بخشیده است. در صورت حضور دائمی نیروهای ترکیه در اراضی آذربایجان به‌عنوان هم‌پیمان نظامی و تاسیس نیروی مشترک میان دو کشور، روسیه لاجرم با گرهی جدید در مناسبات خود با آنکارا مواجه خواهد شد و باید نگاه دیگری از روابط مشترک را داشته باشد. با توجه به منافع حاصل از قراردادهای کلان اقتصادی با ترکیه و همچنین فرصتی که آنکارا در همگرایی با سیاست چند جانبه‌گرایی روسیه در قبال ایالات‌متحده ایجاد می‌کند، روسیه را بر آن می‌دارد که برابر آنکارا سیاستی دوراندیشانه اتخاذ کند. اگر چه در تاریخ سی‌ام نوامبر ۲۰۱۶ تفاهم‌نامه همکاری نظامی میان ارمنستان- روسیه به امضا رسید ولی در آن به صراحت اعلام شده است که ارمنستان با استناد به معاهده همکاری حق ورود به مناقشات نظامی را ندارد. به مثابه همین، طبیعی است که تشکیل نیروی مشترک میان آذربایجان و ترکیه نیز نمی‌تواند منجر به جنگ شود. چراکه ماده گنجانده شده در تفاهم‌نامه مشترک روسیه– ارمنستان به نوعی می‌تواند در روابط مشترک میان آنکارا- مسکو نیز قابل‌تامل و توجه بوده باشد. از سوی دیگر شرایط کنونی منطقه‌ای و جهانی به گونه‌ای است که ترکیه و جمهوری آذربایجان از امنیت کامل برخوردار نبوده و رزمایش‌های کنونی با اهداف استراتژیک انجام می‌گیرد که می‌تواند ادامه اهداف مقابله با تهدیدهای بالقوه و آمادگی در برابر شرایط نابهنگام غیرقابل پیش‌بینی باشد.