طلاق ترکیه و آمریکا غیرممکن است

قدیر گلکاریان استاد دانشگاه نییرایست قبرس اواخر هفته گذشته نشست جهانی گروه ۲۰ با میزبانی ژاپن در شهر اوزاکا برگزار شد. در اجلاس دو روزه، نگاه‌های ناظران متوجه تحولات حاصل از دیدارهای رهبران کشورهای گروه ۲۰ بود که در آن میان بیش از همه دیدارهای دوجانبه رهبران ایالات‌متحده با چین، روسیه و هند اهمیت پیدا کرد. در دیدارهای انجام گرفته میان رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه با دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا نیز دور از تیررس رسانه‌های خبری و همچنین ناظران و تحلیلگران سیاسی نماند. چرا که این دیدار بعد از چند ماه بروز تنش میان دو کشور ترکیه و ایالات‌متحده بر سر موشک‌های اس-۴۰۰ و اصرار دولت ترکیه بر استقرار سیستم موشکی ساخت روسیه موجب بالا گرفتن مناقشه‌های لفظی و حتی احتمال برقراری تحریم‌های آمریکایی علیه ترکیه شده بود. در شرایط کنونی آنکارا از موضع خود عقب‌نشینی نکرده و قرار است تا دو هفته دیگر سامانه یاد شده به ترکیه منتقل شود.

به همین دلیل نتیجه دیدار احتمالی میان رهبران ترکیه و آمریکا می‌تواند بر محیط سیاسی و حوزه‌های اقتصادی و نظامی تاثیرگذار باشد. به اعتقاد برخی، احتمال اینکه نتیجه مطلوبی از دیدارهای دوجانبه میان اردوغان و ترامپ حاصل شود، وجود نداشت و معتقد بودند که روسای‌جمهور دو کشور با سردی از همدیگر استقبال خواهند کرد. لیکن در آستانه سفر رجب طیب اردوغان به ژاپن رخداد قابل‌توجهی در آنکارا رخ داد که به دلیل رسانه‌ای شدن خبر برگزاری اجلاس گروه ۲۰، چنین رخدادی به دور از توجه و تحلیل قرار گرفت.

همان‌طور که معلوم است مدت‌های زیادی بود که ایالات‌متحده آمریکا سفیر خود در آنکارا را تعیین نکرده و با بروز اختلافات میان دو کشور این موضوع همچنان بلاتکلیف باقی‌مانده بود. اما دونالد ترامپ بعد از مدت نسبتا طولانی(دو سال) دقیقا یک روز مانده به سفر خود به ژاپن، دیوید ساترفیلد را به‌عنوان سفیر ایالات‌متحده در ترکیه تعیین کرد. او کسی است که به‌عنوان دیپلمات ارشد و حرفه‌ای در مسائل ایران، روسیه و ترکیه خدمت کرده و یکی از کارشناسان برجسته در مسائل خاورمیانه محسوب می‌شود. این رخداد نه‌تنها از جنبه انتخاب فرد مذکور دارای اهمیت است که از نظر زمانی هم بسیار پرمعناست. علاوه بر این در اثنای برگزاری نشست سران و تهیه عکس دسته جمعی، قرار گرفتن اردوغان در کنار ترامپ نیز در نوع خود بسیار قابل‌توجه بود.

ناگفته پیداست که عموما نشست‌های این چنینی در سطح بین‌المللی نه تنها نفعی برای کشورهای عقب ‌نگه داشته شده یا درحال توسعه ندارد، بلکه در عین حال حقوق آنان پایمال می‌شود. با این حال کشورهای ثروتمند و صنعتی با نمایش‌های سیاسی در نشست‌هایی شبیه به گروه ۲۰ با طرح محورهایی همچون آزادی‌های مدنی، حقوق اجتماعی، حفظ محیط‌زیست، دموکراسی، حقوق‌بشر، مبارزه با تروریسم بین‌المللی و امثال اینها تلاش می‌کنند که توجه افکار عمومی داخلی و خارجی را به خود معطوف داشته و چنین نشست‌هایی در واقع ویترین عرض اندام سیاسی و دیدگاه‌های رهبران است. ولی در کنار اینها برخی از دیدارها نتایج قابل‌توجهی هم دارند که اظهارنظر رهبران چین، هند، روسیه، آلمان و انگلیس در رابطه با وضعیت موجود در منطقه به‌ویژه ایران و همچنین نوع برخورد ایالات‌متحده با چین و روسیه به‌ویژه ترکیه را می‌توان بر شمرد.

در دیدار ترامپ و اردوغان هر چقدر نحوه نگرش رهبران ایالات‌متحده در مسائل و اختلاف‌نظرها با ترکیه تا حدودی قهرآمیز و تند بود، اما در صحنه نمایش سیاسی بسیار خوش‌بینانه و صمیمانه به‌نظر می‌رسید. این امر نشان می‌دهد که میان هسته سیاسی ترکیه و ایالات‌متحده همیشه صمیمیتی عمیق وجود دارد که نگرش فردی موجب نمی‌شود تا چنین صمیمیت سیاسی و عمیق دستخوش تغییرات و تحولات منفی شود. نه ساختار ایالات‌متحده این اجازه را می‌دهد و نه دست‌اندرکاران دولت‌های مختلف ترکیه دارای چنین قدرتی هستند که بتوانند اثرات دیدگاه‌های فردی را بر سیاست کلان میان دو کشور باقی بگذارند. زیرا ترکیه از نظر تجارت خارجی با آمریکا و قاره اروپا دارای روابط پیچیده‌ای بوده و در زمینه مسائل امنیتی و دفاعی نیز با ناتو رابطه تنگاتنگی دارد. هرچند در رابطه با مسائل دفاعی و خرید موشک‌های اس-۴۰۰ از روسیه به تصور برخی رابطه آنکارا با واشنگتن سردتر خواهد شد؛ ولی آنچه محرز است اینکه روابط میان واشنگتن با آنکارا در زمینه انرژی، اقتصادی و مالی چنان دارای ساختار درهم پیچیده و درگیر هم است که به سادگی دو طرف قادر به بر هم زدن روابط خود نبوده و نخواهند بود. از این رو فرصت‌های پیش آمده برای دو طرف در سر بزنگاه خود توانسته است زمینه کسب امتیازاتی را فراهم بیاورد. از این‌رو گمان می‌رود که ترکیه در قضیه سیستم دفاع موشکی روسی در صدد کسب امتیازات لازم از آمریکا در تحولات خاورمیانه است. مرور رخدادهای چند دهه قبل میان ترکیه و ایالات‌متحده نشان می‌دهد که خصومت میان آنها ظاهری است. زیرا ترکیه در زمان ریاست‌جمهوری جورج بوش از حامیان پروژه خاورمیانه بزرگ بوده و رجب طیب اردوغان در آن زمان عنوان ریاست دوم پروژه مذکور و اتحاد تمدن‌ها را یدک می‌کشید. در همین حال عبدالله گل، رئیس‌جمهور وقت ترکیه از امضای تفاهم‌نامه ۹ ماده‌ای در دو صفحه با کالین پاول، وزیر امورخارجه وقت آمریکا خبر داده بود. حتی وی در این تفاهم‌نامه به پایان رژیم‌های کنونی در خاورمیانه اشاره کرده و از هم‌پاشیدگی آن روز عراق را نمونه‌ای بارز برای سایر کشورها مطرح ساخته بود (روزنامه وطن به تاریخ ۲۴ مه ۲۰۰۳).

بنابراین دولت‌های بزرگ هیچ‌گاه فراموشکار نبوده و می‌دانند که در برخورد با مسائل و بحران‌های فی‌مابین نباید پیش از موعد دست به واکنش بزنند. به‌طوری که در دیدار دوجانبه ترامپ با اردوغان آنچه از زبان ترامپ بر آمد این بود که موضع‌گیری کنونی ترکیه را حاصل رفتار دولت اوباما در قبال ترکیه می‌داند و اردوغان نیز به آشکار بیان کرد که در رابطه با گزینش دفاعی ترکیه، دولت ترامپ قصد اجرای تحریم‌ها علیه ترکیه را ندارد و هر دو طرف به نظرات یکدیگر توجه دارند. تاریخ عبارت از تکرار رخدادهاست و ترکیه هنوز سر رشته بازی را با تکیه به برخی امتیازات مورد توجه واشنگتن در منطقه به‌خوبی مدیریت می‌کند.