فاصله ژئوپلیتیک در تجارت جهانی

امیررضا انگجی از زمان جنگ تعرفه‌ای آمریکا و چین و حمله روسیه به اوکراین، محدودیت‌های تجاری افزایش یافته است. این گزارش تاثیر تنش‌های ژئوپلیتیک بر جریان‌های تجاری در دهه گذشته را بررسی می‌کند. در یک جمله می‌توان گفت که تجارت بین کشورهایی که از نظر ژئوپلیتیک همسو هستند، از سال۲۰۱۸ افزایش یافته؛ درحالی‌که تجارت بین رقبا کاهش یافته است.

تجارت جهانی دیگر تنها با استراتژی‌های سودمحور هدایت نمی‌شود؛ زیرا فاصله ژئوپلیتیک اکنون یک نیروی مهم تعیین‌کننده تجارت جهانی است.از زمان بحران مالی جهانی سال2008، تجارت کندتر از تولید ناخالص داخلی رشد کرده و برخی می‌گویند که عصر «رشد آهسته تجارت» فرا رسیده است. بالدوین (2022) و گلدبرگ (2023) اعتقاد دارند، چنین کاهشی می‌تواند به‌عنوان یک تحول طبیعی در تجارت جهانی پس از رشد سریع قبلی آن در نظر گرفته شود. با این حال، از زمان جنگ تعرفه‌ای بین ایالات متحده و چین و افزایش نگرانی‌های ژئوپلیتیک در پی حمله روسیه به اوکراین، بحث‌های زیادی درباره نیاز به حمایت‌گرایی، دوستی‌های تجاری خاص، افزایش اقدامات محدودکننده تجارت و حتی ملی‌گرایی صورت گرفته است.افزایش تنش‌های تجاری در بحبوحه ابهامات شدید، ادبیات رو به رشدی را درباره پیامدهای تقسیم تجارت در خطوط ژئوپلیتیک ایجاد کرده است. طیفی از مطالعات نشان می‌دهد که فاصله ژئوپلیتیک تنها پس از سال2018 است که تاثیر قابل توجهی بر تجارت جهانی دارد؛ به‌طوری‌که از نظر زمانی با جنگ تعرفه‌ای بین ایالات متحده و چین و به دنبال آن حمله روسیه به اوکراین مطابقت دارد. علاوه بر این، براساس تجزیه و تحلیل اثر فاصله ژئوپلیتیک بر گروهی از کشورها، شواهد قانع‌کننده‌ای از حمایت ژئوپلیتیک پیدا می‌شود. فاصله ژئوپلیتیک بر اساس مدل پیشنهادشده توسط بیلی و همکاران است که اختلافات کشورها را در رفتار رای‌گیری آنها در مجمع عمومی سازمان ملل می‌سنجد. مقادیر بالاتر به معنای فاصله ژئوپلیتیک بالاتر است (شکل1)‌.

برآوردها نشان می‌دهد که فاصله ژئوپلیتیک تنها از سال2018 به یک محرک مهم در جریان تجارت تبدیل شده و تاثیر آن در طول زمان به‌طور پیوسته افزایش یافته است؛ به‌ویژه بین ایالات متحده و چین و به‌طور کلی بین غرب و شرق. این فاصله منعکس‌کننده تاثیر افزایش محدودیت‌های تجاری در بخش‌های استراتژیک کلیدی مرتبط با بحران همه‌گیر COVID-19، تحریم‌های اقتصادی اعمال‌شده علیه روسیه و افزایش سیاست‌های صنعتی جایگزین واردات است.

تاثیر فاصله ژئوپلیتیک از نظر اقتصادی نیز قابل توجه است، هر افزایش 10درصدی در فاصله ژئوپلیتیک (مانند افزایش مشاهده شده در فاصله ایالات متحده و چین از سال2018، در شکل (1) باعث کاهش حدود 2درصدی جریان تجارت دوجانبه می‌شود. این نتیجه با استفاده از یک رویکرد متغیر ابزاری (روش تجربی سنجش علیت) همچنان قوی است. روایت‌های جدیدی نیز پیرامون وابستگی متقابل تجاری درباره بومی‌سازی زنجیره‌های تامین از طریق نزدیک‌شدن کشورهای همسو به یکدیگر و تقویت شبکه‌های تولید با کشورهای همفکر وجود دارد.شواهد قانع‌کننده‌ای از تجارت رفاقتی وجود دارد که نشان می‌دهد تجارت بین کشورهای همسو با فاصله ژئوپلیتیک کم، از سال2018 تا امروز نسبت به دوره 2012تا2017 در حدود 6درصد افزایش یافته؛ درحالی‌که تجارت بین رقبا 4درصد کاهش یافته است. همچنین شاهد افزایش قابل توجهی در تجارت بین جفت‌ کشورهای دور از نظر جغرافیایی هستیم. به‌طور کلی، تغییر به سمت شرکای نزدیک از نظر جغرافیایی نسبت به شرکای همسو از نظر ژئوپلیتیک کمتر مشهود است که نکته بسیار مهمی است؛ این یعنی جغرافیای نزدیک چندان هم در مقایسه با فاصله ژئوپلیتیک مهم نیست. از طرفی به نظر می‌رسد واردات کل اتحادیه اروپا تحت تاثیر ملاحظات ژئوپلیتیک قرار نمی‌گیرد. این امر ممکن است منعکس‌کننده درجه بالای یکپارچگی زنجیره تامین جهانی اتحادیه اروپا باشد؛ اما هنگامی که به تجارت محصولات استراتژیک به‌عنوان متغیر وابسته توجه شود، روشن می‌شود که فاصله ژئوپلیتیک به‌طور قابل توجهی واردات اتحادیه اروپا را کاهش می‌دهد. داده‌های تجاری نشان می‌دهد که جنگ اوکراین، صادرات منطقه یورو به روسیه را به بیش از نصف کاهش داده است، در مقابل جریانات تجاری به همسایگان روسیه افزایش یافته است. تخمین زده می‌شود که صادرات منطقه یورو با کشورهایی که از نظر ژئوپلیتیک همسو هستند، پس از جنگ، در مقایسه با سناریوی خلاف واقع عدم جنگ، حدود 13درصد بیشتر بوده است.یافته‌های جدید از اهمیت فزاینده فاصله ژئوپلیتیک به‌عنوان مانعی برای تجارت خبر می‌دهد. این یافته‌ها درباره ژئوپلیتیک و تاثیر آنها بر تجارت از سال2018، گسترش حمایت از دوستان همفکر و تعاملات بخش‌های استراتژیک در اروپا نشان می‌دهد که اکنون تجارت جهانی تحت‌سلطه چه نیروهایی است. این نیروها دیگر توسط استراتژی‌های سود‌محور هدایت نمی‌شوند، بلکه با همسویی ژئوپلیتیک نیز هدایت می‌شوند و در این میان فاصله ژئوپلیتیک نقش قابل توجهی در تجارت جهانی ایفا می‌کند.

منبع:

Bosone, C, E Dautović, M Fidora, and G Stamato (2024) , "How geopolitics is changing trade ", Economic Bulletin Boxes 2/2024.

Aiyar, S, P O Gourinchas, A Presbitero, and M Ruta (2023) , "Geoeconomic fragmentation: A new eBook ", VoxEU.org, 2 October