پهناورترین کشور دنیا چگونه از تحریم‌ها فرصت ساخت؟
الگوی روسی تولید لبنیات
این در حالی بود که ارزش صادرات مواد غذایی پهناورترین کشور دنیا در سال 2018، تنها 26 میلیارد دلار بود، اما سخنان پوتین با توجه به روند فعلی صادرات مواد غذایی آنچنان هم بیراه نبود و طبق پیش‌بینی‌ها می‌توان انتظار داشت که رسیدن به این مقدار از صادرات تا سال 2024 دور از ذهن نخواهد بود. دولت روسیه که پس از تحریم کشورهای غربی اقدام به حمایت از تولیدکنندگان محصولات لبنی کرد، طی سال‌های اخیر توانست میزان صادرات این محصول را افزایش دهد. همچنین در ژانویه 2021، واردات محصولات لبنی در روسیه نسبت به سال 2020 برای مدت مشابه 10 درصد کمتر بود. اما راز موفقیت این کشور چه بود که از دل تحریم‌ها فرصت ساخت؟
سیاست‌های اتخاذ شده از سوی دولت روسیه به منظور مقابله با آثار تحریم‌های کشورهای غربی شامل افزایش تعرفه‌های گمرکی، ممنوعیت واردات از کشورهای تحریم‌کننده و حمایت مستقیم از کشاورزان به منظور تولید محصولات غذایی و پرداخت تسهیلات به تولیدکنندگان بود. دولت روسیه از این طریق توانست اثرات منفی تورمی ناشی از کاهش قیمت نفت و تحریم‌های مالی را خنثی کند.در همین رابطه سودا سهیلی‌فر، پژوهشگر انجمن صنایع لبنی ایران در راستای این هدف‌گذاری‌ها و موفقیت دولت روسیه در توسعه صنعت لبنیات، در گزارشی تحلیلی به بررسی آماری این صنعت در روسیه پرداخته است. جزئیات این گزارش که براساس اطلاعات اتحادیه تولیدکنندگان لبنیات ملی روسیه به دست آمده است نشان می‌دهد که 557 هزار تن فرآورده‌های لبنی به ارزش 6/ 202 میلیون دلار وارد شده است. طبق بررسی‌های انجام شده، کاهش عرضه برای تمام محصولات به جز پنیر مشاهده می‌شود.
سقوط واردات؛ پرواز تولید
از ژانویه 2021، کشورهای بلاروس (75 درصد)، نیوزیلند (8 درصد)، آرژانتین (5 درصد)، اروگوئه (4 درصد) و قرقیزستان (2 درصد) بیشترین سهم را در واردات محصولات لبنی به روسیه داشته‌اند. سهم بلاروس در واردات 14 درصد افزایش داشته، در حالی که سایر کشورها 44 درصد کاهش داشته‌اند. بلاروس 86 درصد از شیر و خامه، 88درصد از پودر شیر خشک اسکیم، 94 درصد از پودر شیر کامل، 95 درصد از فرآورده‌های تخمیری شیر، 89 درصد از پودر وی، 52 درصد از کره، 91 درصد از پنیر، 100 درصد کوارک و 60 درصد از بستنی را تامین می‌کند. این کشور تنها 14 درصد از واردات پنیر روسیه را تامین می‌کند. از ژانویه 2021 محصولات لبنی که وارد روسیه می‌شوند شامل پنیر (46 درصد واردات از نظر ارزش واردات)، کره (22 درصد)، شیر و خامه، شیر تغلیظ و پودر شده (10 درصد) شامل پودر شیر خشک اسکیم (5 درصد)، پودر شیر خشک کامل (2 درصد)، شیر و خامه (8 درصد)، فرآورده‌های تخمیری شیر (8 درصد) و پنیر (5 درصد) است. در حال حاضر، در مقایسه با سال 2020، سهم پنیر در واردات رشد کرده است. همچنین با توجه به اطلاعات ارائه شده می‌توان گفت که میزان واردات محصولات لبنی روسیه نه تنها از کشورهای صادرکننده تحریم شده بلکه به طور کلی روندی کاهشی داشته است.در بخش لبنیات، وزارت کشاورزی روسیه پیش‌بینی کرده است که در حالت خوش‌بینانه سه تا پنج سال طول می‌کشد تا روسیه در تولید شیر خودکفا شود. تحریم غذایی روسیه تأثیر قابل‌توجهی بر حجم واردات شیر نداشته است زیرا حجم بیشتر واردات از بلاروس انجام می‌شود. از سوی دیگر از سال 2016 تولید شیر در روسیه روبه رشد بوده است، در حالی که این مقدار در اتحادیه اروپا از سال 2014 کاهش یافته است. حجم تولید در صنعت لبنیات روسیه از سال 2017، دو سال پس از تحریم واردات، شروع به افزایش کرد.
دلایل موفقیت روسیه
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد روسیه در تولید محصولات زراعی طی سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل‌توجهی کسب کرد و توانست علاوه بر مدیریت بازار داخلی از طریق تولیدات داخلی درآمدهای ارزی بسیاری را از صادرات این محصولات به دست آورد.صنعت لبنیات روسیه یکی دیگر از بخش‌های مهم این کشور است که طی سال‌های اخیر و پس از تحریم کشورهای غربی روند روبه رشدی را طی کرده است. بازار لبنیات روسیه تا پیش از تحریم کشورهای غربی در اختیار این کشورها بود و به عنوان سومین بازار مهم لبنیات در قاره اروپا محسوب می‌شد. اهمیت و جایگاه لبنیات در سبد مصرفی خانوارهای روسی دولت این کشور را مجبور به حمایت از تولیدکنندگان محصولات لبنی کرد تا میزان تولید این محصول را به‌رغم وجود چالش‌های فراوان افزایش دهد.
نمایی از صنعت لبنیات ایران
اما در صنعت لبنیات ایران چه می‌گذرد؟ ارزیابی‌ها نشان می‌دهد صنایع لبنی در ایران با چهار دسته چالش شامل «مشکلات در تامین مواد اولیه»، «ناکارآمدی‌های بخش تولید»، «مشکلات شبکه توزیع» و «مشکلات بازاریابی و بازار محصولات لبنی» دست و پنجه نرم می‌کنند. از سوی دیگر عدم‌یکپارچگی سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌ها و همکاری محدود بازیگران زنجیره تولید محصولات لبنی، آفت دیگری است که در این صنعت مادر دیده می‌شود.
به طور کلی می‌توان مشکلات و مسائل اصلی این صنعت را به شرح زیر بیان کرد:
مشکلات در تامین مواد اولیه: وابستگی بالا در زمینه واردات مواد اولیه (نهاده‌های دام و آنزیم‌ها و باکتری‌ها، استارترها، مواد افزودنی و مکمل‌ها) و کیفیت پایین شیر دریافتی از دامداری‌ها.
ناکارآمدی‌های بخش تولید: هزینه‌های بالای بسته‌بندی به دلیل وابستگی در مواد اولیه (تتراپک)؛ ضعف در تولید کره به دلیل چربی پایین شیر تولیدی؛ ناتوانی صنایع ماشین‌سازی در ساخت دستگاه‌های با ظرفیت بالا و تجهیزات استریل و هم‌پیوندی ضعیف اجزای شبکه و سیاست‌گذاران مجزا در طول زنجیره.
مشکلات شبکه توزیع: شبکه سنتی توزیع و هزینه‌های بالای آن.
مشکلات بازاریابی و بازار محصولات لبنی: ممنوعیت صادرات برای برخی از محصولات لبنی و قوانین متغیر در این حوزه، اعطای سهمیه صادرات به تمامی شرکت‌ها بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های صادراتی، نوسان در میزان تقاضای بازار داخلی به دلیل مشکلات مالی و تنوع پایین مقاصد صادراتی و ماندگاری کم در بازارهای صادراتی.
موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی چندی پیش در گزارشی به چند راهبرد برای توسعه صنایع لبنی اشاره کرد. براساس این مطالعه، تدوین برنامه ملی در جهت واردات نهاده‌های دامی با در نظر گرفتن میزان و کیفیت موردنیاز و مقابله با اقدامات انحصاری در این حوزه، برنامه‌های حمایتی قیمتی داخلی و خریدهای داخلی، تعیین قیمت‌های مداخله‌ای به عنوان قیمت کف برای بعضی از محصولات لبنی، اصلاح نظام قیمت‌گذاری با لحاظ کردن بهره‌وری و کیفیت محصولات، انواع پرداخت‌های مستقیم که این پرداخت‌ها با عناوین مختلف مانند پرداخت‌های جبرانی، برنامه قرارداد زیان درآمدی و... انجام می‌شوند، حمایت و ترویج طرح‌هایی برای بهبود ژنتیک گله‌ها به وسیله کشت جنین در جهت افزایش راندمان این صنعت، عقد توافق‌های تجاری و تعرفه‌های ترجیحی با کشورهای هدف صادراتی نظیر عراق و افغانستان، حمایت‌های مالی و مالیاتی برای توسعه فناوری فرآوری و بسته‌بندی، تدوین بسته‌های تشویقی جهت ادغام شرکت‌های فعال در حوزه لبنیات و تشکیل شرکت‌های بزرگ، نظارت بر توافق‌های بین دامداری و صنایع فرآوری در جهت پایبندی به تعهدات طرفین، مدیریت بر واردات و صادرات مواد اولیه و فرآورده‌هایی نظیر شیر خشک که در صنایع تکمیلی استفاده می‌شود و تخصیص یارانه مربوط به نهاده‌های دامی به مصرف‌کننده نهایی، از جمله این راهبردها هستند.
