مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
راه برون‌رفت از شرایط فعلی آب
«طرح جامع آب کشور» با هدف تعیین چارچوبی اصلی و اساسی برای برنامه‌‌ریزی منظم و کامل توسعه منابع آب و همچنین به‌‌منظور مدیریت و مقابله با چالش‌‌ها و معضلات بخش آب کشور، تدوین شده که آخرین بازنگری آن در سال١٣٨٦ و در قالب طرحی باعنوان «بهنگام‌سازی مطالعات جامع منابع آب کشور» انجام شد. اهم اهداف این طرح شامل بهنگام‌سازی منابع و مصارف، ترسیم وضع موجود و ارائه بیلان، ایجاد بانک اطلاعاتی و سامانه مدیریت اطلاعات جامع آب کشور، بررسی و ترسیم وضع موجود و نیازهای آینده در افق١٤٢٠، شناسایی پتانسیل‌‌های موجود در حوضه آبریز به‌‌منظور افزایش بهره‌وری آب، تهیه برنامه‌های عمل (سازه‌ای و غیرسازه‌ای) براساس استراتژی‌‌ها و سناریوهای برگزیده در سطح حوضه‌های آبریز، ارائه برنامه زمان‌بندی اجرای طرح‌های توسعه منابع آب و بودجه مورد نیاز به تفکیک استانی و ملی برای دوره‌های پنج‌‌ساله و تهیه سیستم تصمیم‌‌یار تعریف شده است.
کمبود منابع آب و وضعیت نامطلوب کیفیت آب در بسیاری از مناطق جهان، کشورها را به‌‌سمت بازبینی و تجدیدنظر در زمینه مدیریت منابع آب سوق داده است. این امر موجب شده تا سیستم مدیریت منابع آب از دیدگاه صرف مهندسی مبتنی‌‌بر تامین آب، به دیدگاهی فرابخشی و مبتنی‌‌بر تقاضای آب تغییر موضع دهد. در گذشته، تصمیم‌‌گیری‌‌ها و مدیریت بخش‌های مختلف منابع آب، عموما به‌‌صورت مستقل و مجزا در نهادهای مختلف انجام می‌‌شد. این در‌حالی است که مدیریت پیشرفته منابع آب در جهت رسیدن به منافع بعضا متضاد به‌‌صورت به‌‌هم‌‌پیوسته حرکت می‌کنند و این روش مدیریت را مدیریت به‌‌هم‌‌پیوسته منابع آب یا جامع می‌‌نامند که با مفاهیم توسعه پایدار، ارتباط تنگاتنگی دارد.
بررسی طرح‌های جامع دیگر کشورها
در مطالعات بهنگام‌سازی طرح جامع آب، به‌‌منظور بهره‌گیری از تجارب سایر کشورها در زمینه تدوین و به‌‌کارگیری طرح جامع آب و پیاده‌سازی مدیریت یکپارچه منابع آب و الزامات آن، اسناد و برنامه‌های آبی مربوط به برخی از کشورهای دنیا مورد بررسی قرار گرفته است.
چین
در خلاصه اقدامات انجام‌شده برای توسعه پایدار چین در آغاز قرن٢١ و در فاصله سال‌های ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٧، سیاست‌‌های بسیار مستحکمی در جهت توازن توسعه منابع آب و مدیریت در بخش سیاستگذاری و تحت‌‌عنوان «جامعه و صرفه‌‌جویی در آب» و «آب برای همه» درج شده است. همچنین تامین آب جوامع روستایی فقیر، مندرج در اهداف توسعه هزاره نیز مورد توجه قرار گرفته است. علاوه‌براین، مستندی نیز درباره سیاست فقرزدایی و دسترسی به اهداف هزاره در سطح توسعه ملی تهیه شده است. مبنای این گزارش‌ها، طرح جامع کشاورزی و طرح جامع انرژی است. برنامه اقدام محیط زیست نیز به‌عنوان بخشی از نهمین و دهمین برنامه پنج‌‌ساله عمرانی دولت قرار گرفته است.
فرانسه
مدیریت منابع آب در این کشور براساس یک دیدگاه یکپارچه با در نظر گرفتن سیستم‌‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی اکوسیستم، آب‌های سطحی و زیرزمینی، کیفیت و کمیت آب و تمام بخش‌های مصرف‌کننده پایه‌‌گذاری شده است. این نحوه مدیریت تقریبا با تعریفی که مشارکت جهانی آب از مدیریت یکپارچه منابع آب ارائه کرده است و به‌عنوان مرجع تعاریف و مفاهیم مدیریت یکپارچه منابع آب شناخته می‌‌شود، همخوانی دارد. از سال١٩٦٤ مدیریت آب در سطح حوضه آبریز در این کشور ایجاد شده است. مدیریت منابع آب و تصمیم‌‌گیری‌‌های مربوط به آن در این کشور به‌‌صورت غیرمتمرکز و محلی و توسط نهادهای محلی انجام می‌‌شود. تحقیقات در این زمینه نیز توسط نهادهای ملی و محلی انجام می‌‌گیرد و دولت سیاست ملی تحقیقات را تدوین می‌‌کند.
استرالیا
اجرای فرآیند مدیریت به‌‌هم‌‌پیوسته منابع آب در حوضه آبریز رودخانه موری-دارلینگ در استرالیا یکی از نمونه‌های بارز مدیریت به‌‌هم‌‌پیوسته آب در سطح حوضه آبریز است. کمیسیون حوضه آبریز موری-دارلینگ تشکیلات مدیریتی حوضه آبریز رودخانه است که مدیریت به‌‌هم‌‌پیوسته منابع آب را به‌عنوان دستورالعمل اصلی و اجرایی بهکار گرفته است. حوضه آبریز رودخانه موری-دارلینگ در جنوب شرقی استرالیا قرار گرفته و مساحت آن ٤١٩٠٦١,١ کیلومتر مربع است که ١٤درصد از کل مساحت استرالیا را که تنوعی از مناطق مرطوب، نیمه‌‌مرطوب و نیمه‌‌خشک است در بر‌می‌‌گیرد. کمیسیون جامع حوضه رودخانه موری-دارلینگ تحت پوشش تفاهم‌نامه موری-دارلینگ فعالیت می‌‌کند.
نتیجه‌گیری؟
با وجود اینکه شرح خدمات آخرین طرح جامع و مطالعات بهنگام‌سازی آن، به‌‌نوعی کامل‌‌ترین شرح خدمات در این زمینه بوده، اما درنهایت نتوانست تمام شرح خدمات تعریف‌شده را پوشش دهد. از‌جمله اهداف مهم و اصلی مانند موضوع بانک اطلاعاتی یا سیستم تصمیم‌‌یار درنهایت محقق و اجرایی نشد. مدل شبیه‌‌سازی استفاده‌شده با آنچه در فرآیند تخصیص آب بهکار گرفته شده و می‌‌شود، متفاوت بوده و لذا نتایج نیز متفاوت هستند.
شاخص‌هایی برای پایداری حوضه تعریف شد‌ه‌اند که هیچ‌‌گاه به‌‌دلیل کمبود اطلاعات، قابل محاسبه و ارائه نبودند. موضوع آب‌های نامتعارف در آن به‌‌صورت سطحی دیده شده بود و در شرایط حاضر کارآیی چندانی ندارد. اصولا توصیه‌های داده شده در قالب اقدامات سازه‌ای و غیرسازه‌ای اگرچه توصیه‌های مناسبی بودند، اما در عمل توفیق چندانی برای اجرا نیافتند. همچنین زمان زیادی برای اجرای طرح و ارائه کامل گزارش‌های تاییدشده صرف شد و گزارش‌ها درنهایت از سال١٣٩٢ تا ١٣٩٤ مورد تایید قرار گرفتند که در عمل با توجه به سال پایه ١٣٨٦-١٣٨٥، نزدیک به ١٠سال از اطلاعات اولیه آن گذشته بود که همین امر با توجه به سیر تغییرات منابع آب در کشور، عملا سبب بلااستفاده ماندن نتایج طرح شد.
البته بخشی از این امر نیز ناشی از تغییر تفکرات مدیریتی در کشور است که با وجود انجام مطالعات، نتایج به‌‌جز چند مورد محدود مورد توجه قرار نگرفته است. این در‌حالی است که در سایر کشورها، انجام مطالعات جامع نقشه راهی برای مدیریت منابع آب در کشور است و سایر اقدامات در چارچوب مطالعات انجام‌شده، برنامه‌‌ریزی می‌‌شود.
از انجام آخرین مطالعات جامع آب تاکنون زمان زیادی سپری شده و تغییرات عمده‌ای در بخش آب کشور ایجاد شده است که به‌‌نظر می‌‌رسد با وجود آنها لازم است طرح جامع آب با رویکردهای جدید به‌‌روزرسانی شود. برخی از مواردی که لازم است در به‌‌روزرسانی طرح جامع آب مدنظر قرار گیرد، به‌‌شرح زیر قابل بیان است: بروز یک دوره خشکسالی ادامه‌‌دار به‌‌نحوی‌‌که طی ١٥سال اخیر (یعنی از سال پایه طرح جامع قبلی) تاکنون به‌‌جز ٢ سال، بقیه سال‌ها با خشکسالی مواجه بوده و دو سال از خشک‌‌ترین سال‌های دوره آماری نیز در همین دوره ١٥ساله به وقوع پیوسته است.آب قابل برنامه‌‌ریزی براساس میزان منابع آب در دوره خشکسالی، برای کلیه مصارف در سطح حوضه آبریز و استان، تعیین و ابلاغ شده است. بر این اساس ضمن افزایش میزان مصارف در بخش صنعت و شرب، باید از میزان مصرف در بخش کشاورزی کاسته شود که عمده آن نیز مربوط به برداشت از منابع آب زیرزمینی است.در حال حاضر اقتصاد آب وضعیت شکننده‌ای دارد و باید برای اصلاح ساختار اقتصاد آب کشور اقدامات اساسی انجام شود و مبانی و الزامات آن در مطالعات جامع منابع آب لحاظ شود.
موضوع مدیریت مشارکتی به‌‌خصوص در اجرای طرح‌هایی نظیر طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی باید به‌عنوان یک اصل عملیاتی در نظر گرفته شود؛ زیرا بدون انجام این رویکرد، امکان دستیابی به هدف به‌‌شدت کاهش خواهد یافت.
موضوع بازتخصیص آب مقوله مهمی است که با توجه به تامین آب از طریق بازیافت آب و استفاده از منابع آب‌شور و یا نمک‌‌زدایی آن باید به‌طور جدی پیگیری شود تا از این طریق منابع آب شیرین و با کیفیت برای تامین پایدار شرب، بهبود شرایط آب زیرزمینی، احیای تالاب‌های تخریب شده و کنترل فرونشست فراهم شود.
بنابراین با توجه به موارد گفته‌‌شده ضرورت دارد تا با تمام تغییرات حادث‌شده و با رویکرد پیاده‌سازی حکمرانی مطلوب آب و اصلاح ساختارهای سازمانی و نیز بهره‌گیری و تلفیق روش‌ها، در چارچوب الزامات زیست‌‌محیطی و توسعه پایدار و با رعایت سند آمایش سرزمین، طرح جامع آب کشور مجددا مورد بازنگری مبنایی قرار گیرد.
