مرکز پژوهش‌های مجلس، عملکرد دولت دوازدهم در صنعت نفت و گاز را بررسی کرد
ریشه بحران گازی ایران
این نهاد عمر ذخایر هیدروکربوری ایران را ۱۰۸سال می‌‌داند و توصیه کرده است که در سال‌های آتی، وزارت نفت برای حفظ جایگاه ایران در بازارهای بین‌‌المللی اولویت خود را بر روی فعالیتهای اکتشافی قرار دهد.
همچنین ذخایر گازی کشور در سال ۱۳۹۸ برابر با ۷/ ۳۸ تریلیون مترمکعب برآورد شده است که افزایش چندانی در این بخش نیز به‌چشم نمی‌خورد، هرچند که فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ این ذخایر افزایش بسیار جزئی داشته‌‌اند، اما ذخایر گازی قابل‌استحصال کشور افت اندکی را به خود دیده‌‌اند.
در بخش تولید نفت اما به‌رغم آنکه در سال ۱۳۹۶ حجم تولید به دلیل شرایط مساعد ایجاد‌شده در نتیجه برجام به ۸/ ۳ میلیون بشکه در روز رسیده بود، اما با خروج یکجانبه آمریکا از این توافق، میزان تولید کشور به دلیل افت شدید صادرات در سال ۱۳۹۸ به ۳/ ۲ میلیون بشکه در روز رسید. در زمینه صادرات نیز حجم صادراتی ۲ میلیون بشکه‌‌ای ایران در سال ۱۳۹۶ با سقوطی شدید در سال ۱۳۹۸ به ۶۵۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
گزارش مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ تولید گاز در کشور روزانه ۸۸ میلیون مترمکعب افزایش داشته است و ایران به سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان پس از روسیه و آمریکا بدل شده است. البته این افزایش تولید با افزایش نسبی حجم صادرات به ۵ مقصد صادراتی نیز همراه بوده است، هرچند این نهاد می‌گوید که در حال‌حاضر ۳ بازار صادراتی ایران از‌دست رفته و تنها ترکیه و عراق به‌عنوان مشتریان گاز ایران باقی‌مانده‌‌اند. این آمار همچنین کاهش شدید واردات گاز کشور را تا سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که در کنار افزایش چشمگیر مصرف گاز در سال‌های اخیر که در ۱۱ ماهه سال ۱۳۹۹ به بیش از ۷۰۱ میلیون مترمکعب در روز رسیده، می‌تواند به‌عنوان یکی از مشکلات اساسی کشور در زمینه تامین گاز مورد نیاز داخل اشاره داشته باشد.
ذخایر نفتی و گازی؛ بدون تغییرات چشمگیر
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش بررسی عملکرد دولت دوازدهم؛ در صنعت نفت و گاز گفته که در سال ۲۰۱۹ ایران به لحاظ ذخایر اثبات‌شده نفت پس از کشورهای ونزوئلا، عربستان و کانادا در رتبه چهارم قرار گرفته و ۹درصد از ذخایر نفت جهان را در اختیار دارد. به لحاظ میزان ذخایر اثبات‌شده گاز پس از روسیه در رتبه دوم جهان قرار دارد. همچنین ایران با داشتن حدود ۱۳درصد از ذخایر نفت اوپک، در میان کشورهای عضو پس از ونزوئلا و عربستان‌سعودی رتبه سوم را به خود اختصاص داده است. این نهاد حجم کل ذخایر نهایی هیدروکربوری مایع کشور شامل نفت‌خام، مایعات و میعانات گازی در سال ۱۳۹۶ را ۷۴/ ۲۴۵ میلیارد بشکه معادل نفت‌خام اعلام کرده است و این میزان در سال ۱۳۹۸ به ۹۵/ ۲۴۵ میلیارد بشکه معادل نفت‌خام رسیده است که نشان می‌دهد تغییر چندان محسوس و چشمگیری در حجم ذخایر هیدروکربوری مایع کشور طی این سال‌ها ایجاد نشده است.
گفتنی است که در سال ۱۳۹۶ حجم ذخایر نفت‌خام ۳۲/ ۱۸۲ میلیارد بشکه بوده است که این ذخایر نیز تا سال ۱۳۹۸، حدود ۱۹۰میلیون بشکه افزایش داشته و به ۵۱/ ۱۸۲ میلیارد بشکه رسیده است و تغییر محسوسی در این میان به‌چشم نمی‌‌آید.
همچنین در بخش عملیات اکتشاف میادین در سال ۱۳۹۵، ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ به ترتیب ۹۱ میلیون بشکه، ۱۱۰ میلیون بشکه و ۲۵۷۸ میلیون بشکه نفت‌خام اکتشاف شده است.
در این گزارش عمر ذخایر هیدروکربوری مایع کشور را ۱۰۸ سال برآورد کرده است. عمر ذخایر یا ضریب ذخایر به تولید، به این معناست که در صورت تداوم تولید نفت در سطح فعلی و ثابت‌بودن حجم ذخایر تثبیت‌شده، کشور تا ۱۰۸سال آینده، نفت برای تولید خواهد داشت.
مرکز پژوهش‌ها می‌گوید ایران بهمنظور حفظ جایگاه خود در بازارهای بین‌‌المللی باید در سال‌های آینده اولویت خود را بر فعالیتهای اکتشافی ذخایر متعارف قرار دهد و به ذخایر غیرمتعارف خود در مناطق البرز مرکزی، قالی‌‌کوه و زردکوه استان لرستان و دشت‌‌مغان آذربایجان نیز توجه کند. کارشناسان اکتشاف ایران تخمین می‌‌زنند که ذخایر گسترده‌‌ای از شیل نفتی و شیل گازی در شمال و جنوب کشور وجود دارد. در این راستا، وزارت نفت در نظر دارد فعالیتهای اکتشاف خود را درباره این منابع غیرمتعارف در سه زیرمجموعه شیل نفتی، شیل گازی و هیدرات‌‌های گازی دنبال کند.
در بخش ذخایر گازی این گزارش آمده که در سال۱۳۹۷، بالغ بر ۲۲ میدان فعال گازی در منطقه خشکی و دریایی کشور وجود داشته که ۱۸ میدان آن شامل میادین مستقل، سازندی، گنبدی در مناطق خشکی و ۴ میدان مستقل گازی و سازندی در مناطق دریایی فعال بوده است.
مطابق داده‌های ارائه‌شده در این گزارش، ذخایر نهایی گاز کشور در سال ۱۳۹۶ برابر با ۷۱/ ۳۸تریلیون مترمکعب بوده و این رقم در سال۱۳۹۷ به ۷۳/ ۳۸ تریلیون مترمکعب رسیده و در سال ۱۳۹۸ نیز ذخایر نهایی بدون تغییر باقی‌مانده‌‌اند. البته ذخایر قابل‌استحصال کشور در فاصله این سال‌ها ۷۸/ ۰درصد کاهش یافته و از ۳۳/ ۳۳ در سال ۱۳۹۶ به ۰۷/ ۳۳ در سال ۱۳۹۸ رسیده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در این بخش عنوان کرده که ازجمله چالش‌های صنعت گاز ایران؛ پایین بودن ضریب بازیافت مخازن، بالا بودن عمر مخازن گاز و افت تولید طبیعی آنها، محدودیت در دسترسی به منابع مالی بین‌‌المللی و محدودیت دسترسی به فناوری‌‌های نوین و کمبود شدید منابع مالی برای توسعه طرح‌‌های بخش انرژی است.
این نهاد در ادامه می‌گوید که یکی از اصلی‌‌ترین اولویت‌‌های دولت دوازدهم اکتشاف چاه‌های گازی بوده که نقش مهمی در حفظ توان تولید گاز از طریق کشف و جایگزینی مخازن و افزایش ذخایر کشور و ارتقای جایگاه ایران در میان کشورهای تولیدکننده گاز دارد.
مطابق آمار ارائه شده در سال ۱۳۹۷، چهار میدان جدید با حجم گاز خشک قابل‌استحصال ۱۷میلیارد مترمکعب کشف شده که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آنها میدان آغار با گاز‌خشک قابل‌استحصال ۶۹/ ۱۳ میلیارد مترمکعب و مخازن بنگستان میدان چشمه‌خوش با گاز خشک قابل‌استحصال ۰۵/ ۲ میلیارد مترمکعب بود.
سایه سنگین تحریم بر سر صنعت نفت
در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ با عقد توافق‌نامه برجام میزان تولید نفت کشور روندی افزایشی داشت و در سال ۱۳۹۶ به حدود ۸۶/ ۳ میلیون بشکه در روز رسید، اما با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌‌های علیه ایران، میزان تولید نفت‌خام کشور در سال ۱۳۹۷ کاهشی ۸درصدی داشته و به ۵۵/ ۳ میلیون بشکه در روز رسیده است. البته با خروج کامل آمریکا از برجام و لغو مجوزهای خرید برخی کشورها مانند هند از ایران، تولید نفت کشور در سال ۱۳۹۸ به استناد آمار مرکز پژوهش‌های مجلس به ۳۶/ ۲ میلیون بشکه در روز رسیده است که نمایانگر کاهش ۵/ ۳۳درصدی حجم تولید نسبت به سال ۱۳۹۷ است. این گزارش می‌گوید که نفت‌خام تولیدی مناطق خشکی کشور، ضمن تامین خوراک پالایشگاه‌های بندرعباس، آبادان، کرمانشاه، شیراز، اصفهان، اراک، تهران و تبریز، جهت صادرات نیز استفاده میشود. همچنین نفت‌خام تولیدی مناطق دریایی بهرگان، خارک و سیری برای صادرات و منطقه لاوان نیز پس از تامین خوراک پالایشگاه لاوان، صادر میشود.
این نهاد معتقد است که بالا بودن عمر مخازن نفتی و افزایش سهم تولید نفت سنگین و فوق‌سنگین در سبد تولیدی کشور، یکی از مهم‌ترین مشکلات بخش تولید نفت‌خام است که طبق برنامه ششم، باید بهمنظور افزایش ضریب بازیافت مخازن کشور، برنامه جامع صیانتی و ازدیاد برداشت از مخازن هیدروکربوری در دستور کار دولت قرار می‌‌گرفت، اما این امر میسر نشده است.
اثر تحریم‌ها البته در آمار صادراتی خود را به شکل چشمگیرتری نشان می‌دهد چرا‌که صادرات نفت‌خام کشور در سال ۱۳۹۶ معادل ۲ میلیون بشکه در روز بوده و در سال بعد با کاهشی ۵/ ۷درصدی به ۸۵/ ۱میلیون بشکه در روز رسیده است، اما در سال۱۳۹۸ و همزمان با تشدید تحریم‌ها سقوطی ۸۶/ ۶۴درصدی به‌چشم می‌خورد که صادرات نفت‌خام را به روزانه ۶۵۰ هزار بشکه کاهش داده است.
مرکز پژوهش‌ها به استناد این اعداد و ارقام می‌گوید که این کاهش نتیجه اعمال مجدد تحریم‌‌های نفتی علیه کشور بوده است. آنها از دیگر مشکلات پیش‌روی صنعت نفت کشور را فقدان امنیت تقاضا در صادرات نفت‌خام و بازارهای بلندمدت و نبود مشتریان راهبردی می‌‌دانند و می‌گویند که این امر باید با دیپلماسی فعال اقتصادی احیا می‌شد.
افزایش تولید گاز در کنار چالش‌‌ها
آمار ارائه شده در زمینه تولید گاز غنی کشور در سال ۱۳۹۸ به معادل ۹۳۳ میلیون مترمکعب در روز رسیده است که رشد تولیدی حدود ۸۸میلیون مترمکعبی نسبت به سال ۱۳۹۶ را نشان می‌دهد و گفتنی است که تا بهمن‌ماه ۱۳۹۹ نیز ۸۷۹ میلیون مترمکعب گاز در کشور تولید شده است. مرکز پژوهش‌ها در گزارش خود عنوان کرده که در سال ۱۳۹۲ ایران در تولید گاز در رده چهارم و بعد از کانادا قرار داشت، اما اکنون به‌‌دنبال افزایش تولید در میدان گازی پارس‌جنوبی، ایران (۱/ ۶ درصد) پس از آمریکا و روسیه (به‌‌ترتیب ۲۳ و ۱۷ درصد) در رتبه سوم کشورهای تولیدکننده گاز جهان قرار دارد.
این نهاد می‌گوید بوروکراسی‌‌های اداری، برخی مصوبه‌ها و دستورالعمل‌‌های دست‌‌و‌‌پا گیر، مشکلات بانکی، عملیاتی نبودن و زمان‌‌بر بودن قراردادها و ضمانت‌نامه‌ها، نوسانات نرخ ارز و شرایط سیاسی بین‌‌المللی و منطقه‌‌ای حاکم، چالش‌های تولید گاز در کشور هستند.
در زمینه صادرات نیز یکی از برنامه‌های شرکت ملی گاز افزایش صادرات گاز به بازارهای منطقه‌‌ای و بین‌‌المللی بوده و تا پایان سال ۱۳۹۷ به ترکیه، عراق، جمهوری‌آذربایجان، نخجوان و ارمنستان گاز صادر می‌‌شده؛ هرچند که در حال‌حاضر گاز کشور تنها به عراق و ترکیه صادر میشود. مرکز پژوهش‌های مجلس معتقد است که صادرات گاز کشور به‌‌علت مسائلی چون تحریم، بالا‌بودن میزان مصرف نسبت به تولید، تاخیر در بهره‌‌برداری طرح‌‌های توسعه تولید گاز به‌‌خصوص فازهای جدید پارس‌جنوبی در سال‌های اخیر، فراز و نشیب‌‌های زیادی داشته است.
ایران با وجود ذخایر عظیم گاز طبیعی که در اختیار دارد، نتوانسته سهم مناسبی از تجارت جهانی گاز به‌‌دست آورد، با این‌‌حال آمارها نشان می‌دهد که مجموع صادرات گاز در سال ۱۳۹۸ نسبت به سال۱۳۹۷ با رشد ۱۵درصدی همراه بوده و به حدود ۴۴ میلیون مترمکعب در روز رسیده است. البته آمار صادرات سال ۱۳۹۹ نیز نشان می‌دهد که تا بهمن‌ماه آن سال نیز ۳/ ۴۶ میلیون مترمکعب گاز صادر شده که به‌معنای افزایشی قطعی صادرات تا پایان این سال نسبت به سال ۱۳۹۸ است.
در بخش واردات نیز ایران از ترکمنستان و جمهوری‌آذربایجان گاز وارد می‌کرده که در سال۱۳۹۶میزان آن به ۵۸/ ۱۰میلیون مترمکعب رسیده بود، اما در سال ۱۳۹۷ و با قطع جریان صادرات گاز ترکمنستان به ایران، حجم واردات به ۸/ ۵ میلیون مترمکعب در روز رسید که کاهشی ۲۱/ ۴۵درصدی را نشان می‌دهد. گفتنی است که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس هیچ آماری برای واردات گاز در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ ارائه نشده است.
ریشه بحران گازی
همچنین در بخش مصرف گاز نیز کشور در سال۱۳۹۶ روزانه ۵۲۱ میلیون مترمکعب مصرف گاز داشته که این رقم در سال ۱۳۹۷ به ۵۴۵میلیون مترمکعب در روز رسیده که نشانگر افزایش ۵/ ۴درصدی مصرف گاز در داخل کشور است. البته افزایش چشمگیر مربوط به آمارهای سال ۱۳۹۹ است که مصرف روزانه تا بهمن‌ماه به ۷۰۱ میلیون مترمکعب رسیده است.
در چنین شرایطی به‌نظر می‌رسد ریشه بحران گازی که اکنون با آن مواجه هستیم به افزایش چشمگیر مصرف در سال‌های اخیر باز‌می‌گردد که همخوانی چندانی با افزایش تولید گاز نداشته است. در واقع رشد تقریبا ۸۸ میلیون مترمکعبی تولید گاز در دولت دوازدهم، همزمان بوده با افزایش مصرفی دست‌کم معادل ۱۸۰میلیون مترمکعب در روز که در کنار آن باید کاهش چشمگیر واردات و قطع احتمالی آن در سال‌های پایانی دولت را نیز اضافه کرد.
همچنین صنعت گاز کشور در مدت مشابه افزایشی در حدود ۱۰ میلیون مترمکعب در روز را هم در بخش صادراتی تجربه کرده که مجموع این عوامل می‌توانند نمایانگر ریشه‌های بحران کنونی گاز در کشور باشند.
