همچنان در شرف نابودی
کوشش اوباما برای خلاص شدن از تسلیحات هسته‌ای بیش از هر زمانی به پریشانی افتاده است آگوست ۲۰۱۵، هفتادمین سالگرد انداختن بمب‌های اتمی روی هیروشیما و ناگازاکی است. گرچه جهان در سال ۱۹۶۲ و در جریان بحران موشکی کوبا در آستانه فاجعه قرار گرفت و چندین اتفاق و هشدار نادرست هم می‌توانست باعث بلایی بزرگ شود، حملات ژاپن تا حالا اولین و آخرین مورد استفاده از بمب اتمی در جنگ بوده است. توازن وحشت بین آمریکا و جماهیر شوروی، به توافقات کنترل تسلیحات رسید که در آن هر دو طرف احترام به نیازهای امنیتی طرف دیگر را تضمین‌کننده امنیت خود می‌دانستند.
کوشش اوباما برای خلاص شدن از تسلیحات هسته‌ای بیش از هر زمانی به پریشانی افتاده است آگوست 2015، هفتادمین سالگرد انداختن بمب‌های اتمی روی هیروشیما و ناگازاکی است. گرچه جهان در سال 1962 و در جریان بحران موشکی کوبا در آستانه فاجعه قرار گرفت و چندین اتفاق و هشدار نادرست هم می‌توانست باعث بلایی بزرگ شود، حملات ژاپن تا حالا اولین و آخرین مورد استفاده از بمب اتمی در جنگ بوده است. توازن وحشت بین آمریکا و جماهیر شوروی، به توافقات کنترل تسلیحات رسید که در آن هر دو طرف احترام به نیازهای امنیتی طرف دیگر را تضمین‌کننده امنیت خود می‌دانستند.
جهان امروز هم امن‌تر و هم خطرناک‌تر است. به‌رغم تلاش‌های ولادیمیر پوتین برای احیای روابط رقیبانه روسیه و غرب، رد و بدل کردن حملات هسته‌ای بین آمریکا و روسیه در حجمی که باعث پایان زندگی بر زمین شود دور از ذهن است؛ اما حالا به خاطر تنش‌های جدید، افزایش تعداد مراکز تصمیم‌گیری هسته‌ای و افزایش خطر تکثیر تسلیحات در مناطق بی‌ثبات، شرایط خطرناک‌تر هم است.
این نگرانی‌ها قاعدتا در ماه مه وقتی 189 نماینده پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) در نیویورک برای کنفرانس مرور تحولات که هر پنج سال یک بار برگزار می‌شود، گرد هم می‌آیند مورد توجه قرار خواهند گرفت. NPT که در سال 1968 برای محدود کردن کشورهای دارای سلاح هسته‌ای به پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و در عین حال پیشرفت انرژی هسته‌ای برقرار شد، سودای بزرگی بود که بر سه ستون استوار بود: عدم گسترش، استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و در نهایت خلع سلاح پنج عضو شورای امنیت.
اما گرچه روسیه و آمریکا بر سر کاهش قابل توجه سلاح‌های هسته‌ای مذاکره کرده‌اند، کنترل تسلیحات از زمان آخرین توافق؛ یعنی «شروع مجدد» که در آستانه کنفرانس مرور سال ۲۰۱۰ به امضا رسید، اجرایی شده است. پنج عضو شورای امنیت چیزی حدود ۱۰ هزار کلاهک هسته‌ای دارند. هند و پاکستان و اسرائیل که همه کشورهایی با سلاح‌های هسته‌ای هستند هیچ کدام NPT را امضا نکرده‌اند، کره‌شمالی هم بدون روبه‌رو شدن با تحریم‌های موثر پس از رسیدن به فناوری تسلیحات هسته‌ای، از این پیمان خارج شده است. کشورهای دیگری هم هستند که حالا یا در گذشته با وجود ماندن در پیمان NPT آشکارا فریبکاری کرده و اهداف پیمان را به چالش کشیده‌اند.
اوباما علیه این شرایط بود که سخنرانی معروف پراگ در سال 2009 (که نوبل صلح را برای او به ارمغان آورد) را ایراد کرد و استدلال کرد که جهان باید از آسودگی درباره سلاح‌های هسته‌ای که ممکن است نوع بشر را نابود کند، رهایی یابد. جاه‌طلبی او بنا بود فرآیندهایی چندجانبه را پیگیری کند که طی یک نسل بتواند حذف تسلیحات هسته‌ای را رقم بزند، آن چه به «صفر جهانی» شناخته می‌شود.
پس از نشست بی‌حاصل سال ۲۰۰۵، کنفرانس مرور ۲۰۱۰ یک موفقیت در نظر گرفته شد تا حدی به خاطر امیدهایی که به آقای اوباما بسته شده بود و تا حدی به خاطر توافق صورت گرفته بر سر برنامه اقدامی که هدفش تقویت سه ستون NPT بود، اما اوباما وعده‌هایی ورای توانایی‌هایش داده بود و عمده این برنامه ناکامل مانده تا گردهمایی ۲۰۱۵ در شرایط سختی باشد. با عدم تمایل روسیه ماجراجوی آقای پوتین به ورود به گفت‌و‌گوهای جدید با آمریکا و با مقاومت چین در برابر خواسته شفافیت بیشتر درباره تسلیحات خود، اعضای شورای امنیت در جهت خلع سلاح بیشتری که خود را به آن متعهد کرده بودند، هیچ پیشرفتی نداشته‌اند. درواقع تمام دارندگان مجاز سلاح هسته‌ای در حال مدرن کردن نیروهای هسته‌ای خود هستند.
امضاکنندگان NPT که عضو جنبش عدم تعهد هستند هم ترشرو شده‌اند؛ چراکه دستور کار مورد علاقه آنها مورد توجه قرار نگرفته است. وعده برگزاری کنفرانسی در سال 2013 در مورد شکل‌گیری خاورمیانه‌ای بدون سلاح هسته‌ای محقق نشده است. با توجه به ماجراهای منجر به بهار عرب و تمایل اسرائیل تنها به شرکت در فرآیندی که تمام زوایای امنیت منطقه را در نظر بگیرد، چشم‌انداز برگزاری چنین نشستی پیش از برگزاری کنفرانس سال 2015 ضعیف است. شکست در این مورد تاثیری تباه‌کننده بر جو برخی کشورها مانند مصر خواهد داشت که تهدید به خروج از NPT کرده است. ابتکاری تازه در مورد «پیامدهای انسانی» تسلیحات هسته‌ای، محبوب شده و تحت حمایت کشورهایی مانند نروژ، اتریش و ایرلند علاوه‌بر کشوهای NAM است. با این حال، اعضای دائم شورای امنیت از همکاری در این مورد امتناع ورزیده‌اند و برخورد بسیاری از کشورهای ناتو که زیر چتر حمایت هسته‌ای آمریکا هستند نیز از زمان الحاق کریمه به روسیه بدتر شده است.
بحران اوکراین به طرقی دیگر نیز بر کنفرانس ۲۰۱۵ اثر خواهد گذاشت. همکاری بین آمریکا و روسیه بر سر موضوعات هسته‌ای حالا در حال تعلیق قرار گرفته است. آقای پوتین سلاح‌های هسته‌ای روسیه را به‌عنوان نماد ضروری قدرت ملی خود می‌بیند، اما جدی‌ترین خطر پیش روی NPT کم ارزش شدن تضمین‌های امنیتی است. اگر اوکراین هنوز سلاح هسته‌ای داشت، آیا روسیه باز هم به قلمرو آن تجاوز می‌کرد؟
به‌طور غریبی، اندک خبر خوبی که هست از مذاکرات بین ایران و پنج عضو دائم شورای امنیت می‌رسد. شکاف‌های بزرگ به‌خصوص درباره تعداد سانتریفیوژهای غنی‌کننده اورانیومی که ایران می‌تواند نگه دارد، پابرجا مانده‌اند، اما در سال 2014 با تمدید مذاکرات پیشرفت کافی انجام شده است.
جهان امروز هم امن‌تر و هم خطرناک‌تر است. به‌رغم تلاش‌های ولادیمیر پوتین برای احیای روابط رقیبانه روسیه و غرب، رد و بدل کردن حملات هسته‌ای بین آمریکا و روسیه در حجمی که باعث پایان زندگی بر زمین شود دور از ذهن است؛ اما حالا به خاطر تنش‌های جدید، افزایش تعداد مراکز تصمیم‌گیری هسته‌ای و افزایش خطر تکثیر تسلیحات در مناطق بی‌ثبات، شرایط خطرناک‌تر هم است.
این نگرانی‌ها قاعدتا در ماه مه وقتی 189 نماینده پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) در نیویورک برای کنفرانس مرور تحولات که هر پنج سال یک بار برگزار می‌شود، گرد هم می‌آیند مورد توجه قرار خواهند گرفت. NPT که در سال 1968 برای محدود کردن کشورهای دارای سلاح هسته‌ای به پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و در عین حال پیشرفت انرژی هسته‌ای برقرار شد، سودای بزرگی بود که بر سه ستون استوار بود: عدم گسترش، استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و در نهایت خلع سلاح پنج عضو شورای امنیت.
اما گرچه روسیه و آمریکا بر سر کاهش قابل توجه سلاح‌های هسته‌ای مذاکره کرده‌اند، کنترل تسلیحات از زمان آخرین توافق؛ یعنی «شروع مجدد» که در آستانه کنفرانس مرور سال ۲۰۱۰ به امضا رسید، اجرایی شده است. پنج عضو شورای امنیت چیزی حدود ۱۰ هزار کلاهک هسته‌ای دارند. هند و پاکستان و اسرائیل که همه کشورهایی با سلاح‌های هسته‌ای هستند هیچ کدام NPT را امضا نکرده‌اند، کره‌شمالی هم بدون روبه‌رو شدن با تحریم‌های موثر پس از رسیدن به فناوری تسلیحات هسته‌ای، از این پیمان خارج شده است. کشورهای دیگری هم هستند که حالا یا در گذشته با وجود ماندن در پیمان NPT آشکارا فریبکاری کرده و اهداف پیمان را به چالش کشیده‌اند.
اوباما علیه این شرایط بود که سخنرانی معروف پراگ در سال 2009 (که نوبل صلح را برای او به ارمغان آورد) را ایراد کرد و استدلال کرد که جهان باید از آسودگی درباره سلاح‌های هسته‌ای که ممکن است نوع بشر را نابود کند، رهایی یابد. جاه‌طلبی او بنا بود فرآیندهایی چندجانبه را پیگیری کند که طی یک نسل بتواند حذف تسلیحات هسته‌ای را رقم بزند، آن چه به «صفر جهانی» شناخته می‌شود.
پس از نشست بی‌حاصل سال ۲۰۰۵، کنفرانس مرور ۲۰۱۰ یک موفقیت در نظر گرفته شد تا حدی به خاطر امیدهایی که به آقای اوباما بسته شده بود و تا حدی به خاطر توافق صورت گرفته بر سر برنامه اقدامی که هدفش تقویت سه ستون NPT بود، اما اوباما وعده‌هایی ورای توانایی‌هایش داده بود و عمده این برنامه ناکامل مانده تا گردهمایی ۲۰۱۵ در شرایط سختی باشد. با عدم تمایل روسیه ماجراجوی آقای پوتین به ورود به گفت‌و‌گوهای جدید با آمریکا و با مقاومت چین در برابر خواسته شفافیت بیشتر درباره تسلیحات خود، اعضای شورای امنیت در جهت خلع سلاح بیشتری که خود را به آن متعهد کرده بودند، هیچ پیشرفتی نداشته‌اند. درواقع تمام دارندگان مجاز سلاح هسته‌ای در حال مدرن کردن نیروهای هسته‌ای خود هستند.
امضاکنندگان NPT که عضو جنبش عدم تعهد هستند هم ترشرو شده‌اند؛ چراکه دستور کار مورد علاقه آنها مورد توجه قرار نگرفته است. وعده برگزاری کنفرانسی در سال 2013 در مورد شکل‌گیری خاورمیانه‌ای بدون سلاح هسته‌ای محقق نشده است. با توجه به ماجراهای منجر به بهار عرب و تمایل اسرائیل تنها به شرکت در فرآیندی که تمام زوایای امنیت منطقه را در نظر بگیرد، چشم‌انداز برگزاری چنین نشستی پیش از برگزاری کنفرانس سال 2015 ضعیف است. شکست در این مورد تاثیری تباه‌کننده بر جو برخی کشورها مانند مصر خواهد داشت که تهدید به خروج از NPT کرده است. ابتکاری تازه در مورد «پیامدهای انسانی» تسلیحات هسته‌ای، محبوب شده و تحت حمایت کشورهایی مانند نروژ، اتریش و ایرلند علاوه‌بر کشوهای NAM است. با این حال، اعضای دائم شورای امنیت از همکاری در این مورد امتناع ورزیده‌اند و برخورد بسیاری از کشورهای ناتو که زیر چتر حمایت هسته‌ای آمریکا هستند نیز از زمان الحاق کریمه به روسیه بدتر شده است.
بحران اوکراین به طرقی دیگر نیز بر کنفرانس ۲۰۱۵ اثر خواهد گذاشت. همکاری بین آمریکا و روسیه بر سر موضوعات هسته‌ای حالا در حال تعلیق قرار گرفته است. آقای پوتین سلاح‌های هسته‌ای روسیه را به‌عنوان نماد ضروری قدرت ملی خود می‌بیند، اما جدی‌ترین خطر پیش روی NPT کم ارزش شدن تضمین‌های امنیتی است. اگر اوکراین هنوز سلاح هسته‌ای داشت، آیا روسیه باز هم به قلمرو آن تجاوز می‌کرد؟
به‌طور غریبی، اندک خبر خوبی که هست از مذاکرات بین ایران و پنج عضو دائم شورای امنیت می‌رسد. شکاف‌های بزرگ به‌خصوص درباره تعداد سانتریفیوژهای غنی‌کننده اورانیومی که ایران می‌تواند نگه دارد، پابرجا مانده‌اند، اما در سال 2014 با تمدید مذاکرات پیشرفت کافی انجام شده است.
ارسال نظر