یک هزار و ۹۶۱ کیلومتر دورتر از تهران در منتهی‌الیه جنوب‌شرقی ایران‌زمین در میان دو خلیج جایی که هم به دریا بزرگ* راه دارد و هم به دریا کوچک، گنجی نهفته است. گنجی که می‌تواند شاه‌کلیدی برای توسعه باشد. هم توسعه جنوب شرق ایران‌زمین و هم توسعه کل کشور. یک هزار و ۹۶۱ کیلومتر دورتر از پایتخت شهری قرار دارد که موقعیت ژئوپلیتیک آن امکان تحولی در نقش سیاسی - اقتصادی ایران در منطقه دارد. کافی است آن گنج را به درستی کشف کنند آن وقت تمام کشورهای آسیای میانه نیازمند ایران خواهند بود تا به بازارهای جهانی ساده‌تر و ارزان‌تر دسترسی پیدا کنند. اما همین یک هزار و ۹۶۱ کیلومتر دوری از پایتخت سبب شده تا دور از چشم همه نقشه گنج را دیگرانی جست‌وجو کنند که ممکن است آسمان آبی «چابهار» را به خاکستری دود حاصل از طرح‌های آلاینده و مضر برای محیط‌زیست تبدیل کنند. یک هزار و ۹۶۱ کیلومتر دورتر از پایتخت جایی است که در آن قرار است دست‌کم ۲۱ واحد پتروشیمی، ۱۰ واحد نفتی و پالایشگاهی و یک شرکت فولاد بسازند. چیزی که مردم چابهار را چنان نگران کرده که از خود می‌پرسند «مبادا به سرنوشت مردم عسلویه و مناطق مختلفی که همجوار طرح‌های پارس جنوبی هستند دچار شویم؟» این نگرانی وقتی برجسته می‌شود که بدانیم زندگی مردمان جایی که گنج بزرگ ایران در آن نهفته است با صید می‌گذرد. صید گرانترین آبزیانی که می‌شناسیم. همان مردمانی که برایمان لذیذترین ماهی‌ها و شاه‌میگوها را صید می‌کنند. آنها اینک بیش از هر زمان دیگری نگرانند که اگر «شوریده» و «شیر» صید نکنند لابد ایرانیان مثل بسیاری دیگر از کالاهای وارداتی ماهی‌های «سالمون» و «پیلاپیلا» را سر سفره مزه مزه می‌کنند.
صیدگاهی در معرض خطر
یک هزار و ۹۶۱ کیلومتر دورتر از تهران میان دو خلیج چابهار و گواتر همانجایی است که بیشترین صید ایران از دریا درآن محقق می‌شود. شهرستان چابهار و در کنار آن شهر کُنارک ۱۱ اسکله صیادی را در خود جا داده‌اند و همین سبب شده تا براساس آن اطلاعات و آمار شیلات کشور ۴۰ درصد از صید کشور در این منطقه حاصل شود. علاوه‌بر این رتبه در صید، ۴۶ درصد از صید جنوب ایران نیز از همین منطقه به دست می‌آید. بنا به گفته طباطبایی روابط عمومی اداره کل شیلات سیستان و بلوچستان ۲۳ هزارنفر به صورت مستقیم از صیادی کسب درآمد می‌کنند. در منطقه چابهار ۶ بندر صیادی مستقر است. بندرصیادی زرآباد در منطقه کنارک، بندرصیادی کنارک که در خلیج چابهار واقع شده است. بندر صیادی پسابندر، بندر صیادی پزم، بندر صیادی رمین و بندر صیادی هفت تیر در خود چابهار. این موقعیت سبب شده بیش از ۱۸۰هزارتن ماهیان و آبزیان در سال از این منطقه صید شود. همان ماهی‌هایی که از نظر لذیذی و طعم سرآمد ماهیان است: شوریده، حلوا، شیر، انواع میگو و شاه‌میگو و نظایر آن، گرانترین ماهی‌ها و همین‌طور لذیذترین ماهی‌های بازار کشور محسوب می‌شوند.
همین وضع سبب شده ۳۲ تعاونی صیادی در چابهار شکل بگیرد و عملا این منطقه با چشم‌انداز لنج‌ها و قایق‌های صیادی‌اش تصویری متفاوت یافته است. حال مهم‌ترین پرسش این است که اگر خلیج چابهار و آبهای این منطقه آلوده شود چه اتفاقی برای صیادان و زندگی آنها روی می‌دهد؟pic۱
مهمترین سوال مردم چابهار این است که آیا به صلاح مردم منطقه است که برای ایجاد یک تا ۴ هزار شغل آن هم شغل نیازمند تخصص در صنایع پتروشیمی ایجاد شود و ۲۳ هزارشغل این منطقه تحت تاثیر قرار گیرد؟ نکته این سوال آنجاست که صنایع پتروشیمی برای مردم بومی جز مشاغل خدماتی ارمغان دیگری نخواهد داشت. مردم بومی یا صیادند یا کشاورز و دامدار. چابهار و کنارک و سایر شهرستان‌های سیستان و بلوچستان تحصیلکرده‌های پتروشیمی ندارند که در این صنایع بخواهند مستقر شوند. با این حال بدون توجه به مسائل محیط‌زیستی و توسعه پایدار زمینی بسیار وسیع در اختیار شرکتی تحت عنوان «شرکت توسعه نگین مکران» قرار گرفته که اعضای شورای شهر چابهار تایید می‌کنند این زمین با قیمتی حدود متری ۲۳ تا ۲۴ تک تومانی به آنها واگذار شده و اینک همین شرکت با خیابان‌کشی و بلوک‌بندی آن هر متر زمین را بین متری ۳۰۰ تا یک هزارتومان برای شرکت‌های بخش خصوصی به فروش گذاشته است.
تجارت ماهی و شاه‌میگو
خیلی‌ها می‌گویند بسیاری از صیادان برای صید ماهی «تن» وارد آبهای آزاد می‌شوند بنابراین احداث پتروشیمی در منطقه چابهار مشکلی برای آنها ایجاد نمی‌کند اما همه صیادان لنج‌هایی ندارند که با آن بتوانند خلیج چابهار را پشت سر بگذارند و وارد دریابزرگ شده و سپس وارد آبهای آزاد شده و سر از صیدگاه ماهی‌های «تن» درآورند. آنهایی که در خلیج چابهار صید می‌کنند و قایق‌های کوچک صیادی دارند یا لنج‌های کوچک آنها بیشترین نگرانی را دارند زیرا با توجه به جایی که قرار است درآن پتروشیمی و پالایشگاه احداث شود پساب این صنایع راهی جز خلیج چابهار نخواهد یافت. این پساب‌ها به اندازه کافی خطرناک هستند که آبزیان خلیج چابهار را قربانی کنند. این موضوع وقتی اهمیت می‌یابد که کارشناسان درباره وضعیت جغرافیایی و گردش آب در خلیج چابهار می‌گویند این آب در طول ۳۶۵ روز سال گردش آنچنانی ندارد و به نوعی آب ساکن محسوب می‌شود و از دریای عمان آب در آن به گردش درنمی‌آید که بتوان امیدوار بود آلاینده‌ها در دریا جابه‌جا شده و آسیب کمتری وارد کند.
دوست‌محمد بلوچ، عضو شورای‌عالی استان‌ها و رئیس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای شهر چابهار دراین‌باره می‌گوید: اگر آبزیان در خلیج چابهار دچار آلودگی شوند و صیادان نتوانند از این راه ارتزاق کنند دو راه بیشتر ندارند یا قایق و لنج خود را رها کنند و به سمت شغل‌های کاذب رو بیاورند یا با توجه به امکانی که دریا برای آنها دارد به سوی قاچاق کالا بروند تا بتوانند زندگی خود را تامین کنند.
در چنین شرایطی عمده‌ترین تجارت منطقه که صید ماهی و میگو است در فاصله‌ای ۴ تا ۵ ساله تحت‌الشعاع ساخت صنایع آلاینده‌ای چون پتروشیمی و پالایشگاه و سایر صنایع نفتی قرار می گیرد. آنچه سیستان و بلوچستان را تا کنون بکر نگاه داشته این دلیل بوده که این منطقه فاقد منابع نفت و گاز بوده و به همین دلیل از یک طرف از هر نوع توسعه متکی به نفت محروم بوده و از سوی دیگر این سرزمین آلوده به نفت و رانت‌های نفتی نشده است. در حال حاضر صیادان ایرانی به‌دلیل مشکلاتی که بر سر حمل و نقل صیدشان به مناطق مرکزی ایران از جمله اصفهان و تهران وجود دارد ماهی‌ها و صید خود را به کشورهای عربی می‌فروشند.
«یوسف جمالزاده» عضو شورای «پسابندر» یکی از مناطق صیادی منطقه چابهار می‌گوید: در پسابندر سه کارخانه تولید کنسرو تن‌ماهی فعال بوده ولی امسال کارخانه‌ها از صیادان ماهی نخریده‌اند و صید بر دست صیادان مانده است. تعداد کارخانه‌ها زیاد شده ولی قیمت ماهی هم گران شده و این بر وضعیت این عرضه و تقاضا اثرگذاشته است.
«عبدالله خلفی» اهل تهران است اما مدت‌ها است که در «پسابندر» عامل خرید ماهی است. او می‌گوید: تنها خواسته ما از مسوولان این است که همه صیدگاه‌ها از سوی مسوولان حمایت شوند. در حال حاضر گران‌ترین ماهی «حلوا سفید» است که کیلویی ۱۷ هزارتومان فروخته می‌شود و این در حالی است که برای انتقال ماهی تا بازارهای داخل کشور مشکل داریم همین ماهی را کشورهای عربی خلیج‌فارس حاضرند به کیلویی ۲۷هزارتومان بخرند. اگر دولت از صیادان حمایت نکند همین امکان هم از دست آنها می‌رود.
هوبره‌ها و خرگوش‌ها هم می‌گریزند
وقتی یک هزار و ۹۶۱ کیلومتر از تهران دور شدید و از مسیر یزد به کرمان و سپس به ایرانشهر رسیدید و از آنجا از مسیر نیکشهر راهی چابهار شدید قبل از آنکه به این شهر برسید در کنار «خلیج چابهار» وارد مسیری می‌شوید که یک سر آن به کُنارک می‌رسد؛ همان فرودگاهی که در اصل پایگاه شکاری نیروی هوایی است و یک سر دیگر آن به سمت چابهار می‌آید. اگر همین‌جاده را به سمت جنوب‌شرقی ادامه دهید به ورودی منطقه آزاد چابهار می‌رسید اما اگر به جای آنکه وارد منطقه آزاد شوید همین‌جاده را به سوی شرق ادامه دهید به محلی می‌رسید که یک تابلوی کهنه و رنگ رو رفته در آن می‌بینید. تابلویی که نشان می‌دهد قرار بوده روزگاری در این محل فرودگاه بین‌المللی چابهار احداث شود. فرودگاه کنونی به‌دلیل نظامی بودن امکان این را ندارد که از ساعت ۲ بعدازظهر به بعد میزبان مسافری باشد یا به بدرقه آنها بپردازد. اما جالب است که ارتش با احداث فرودگاه در این مکان مخالفت کرد زیرا استدلال آورده بود که این مکان موسوم به دلتا است. «دوست‌محمد بلوچ» در این باره می‌گوید: ارتش استدلال آورده بود که این زمین معروف به دلتا است که در همه نقشه‌های بین‌المللی جایی است که هواپیماهای نظامی در صورت بروز مشکل در آن ادوات و مهمات خود را تخلیه می‌کنند و بعد برای فروداضطراری آماده می‌شوند. به همین دلیل ساخت فرودگاه در این مکان متوقف شد اما جالب است که همین زمین به ساخت پالایشگاه اختصاص یافته است.»pic2
این عضو شورای‌عالی استان‌ها می‌افزاید: شنیده‌های ما حاکی از آن است که شرکت توسعه مکران این زمین را از منطقه آزاد چابهار به متری زیر ۳۰ تک تومانی خریده است و اینک با فازبندی و بلوک‌بندی آن در حال جاده‌سازی در آن است و هرمتر آن را بین ۳۰۰ تومان تا یک هزارتومان می‌فروشد.
این مکان بخشی از همان زمین‌ها و جغرافیایی است که پاییز گذشته محیط‌بانان در آن توانستند ۳هزار «هوبره» را که توسط شکارچیان به دام افتاده بودند توقیف و رهاسازی کنند. «هوبره» از جمله پرندگانی است که عرب‌های کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس به شدت به شکار آن علاقه‌مندند و حاضرند برای صید آن (زنده‌گیری) ارقام قابل توجهی بپردازند.
زمینی که دیگر فرودگاه نخواهد شد ولی قرار است در آن واحدهای پتروشیمی احداث شود به گفته کارشناسان محیط‌زیست چابهار محل زندگی خرگوش‌های وحشی هم هست که با این واقعه همه آنها زیستگاه خود را از دست خواهند داد.
دریا بزرگ و دریا کوچک
چابهاری‌ها به آب‌های خلیج چابهار دریاکوچک می‌گویند و به آب‌های جنوب شرقی شهر که درواقع به سوی آبهای آزاد راه دارند دریا بزرگ می‌گویند.