آیا هر انتقادی سازنده است؟

«نقد و انتقاد یعنی چه؟»، «آیا هر انتقادی سازنده است؟»، «آیا اجازه هر نوع انتقادی را داریم؟»، «آیا اجازه داریم با هر نوع انتقادی وارد حریم مقدس انسان‌ها شویم و آنها را مورد حمله قرار دهیم؟»، «آیا حقا" در جایگاه انتقاد تمام مسائل هستیم؟» بهتر است قبل از انجام هر کاری ابتدا درباره مفاهیم خوب فکر کنیم و سوالات قدرتمندی از خود بپرسیم که به‌واسطه آنها خود را به چالش کشیده و بهترین رفتار را انتخاب کنیم. در این مقاله سعی داریم تعریفی از مفاهیم نقد و انتقاد داشته باشیم و همچنین، آنها را از منظر حریم‌شناسی مورد بررسی قرار دهیم.

مفهوم نقد و انتقاد چیست؟

در فرهنگ لغت‌های رایج زبان فارسی انتقاد اینگونه تعریف شده است:

خالص کردن. جدا کردن خوب از بد. خرده گرفتن. برشمردن درستی‌ها و نادرستی‌های یک اثر ادبی یا هنری.(فرهنگ لغت معین)

سره گرفتن. خرده گرفتن. کاه از دانه جدا کردن، آشکار کردن عیب شعر بر قائل آن. (فرهنگ لغت دهخدا)

بحث کردن دربارۀ مقاله یا کتاب یا اثر هنری به‌طوری‌که خوبی‌ها و بدی‌هایش آشکار شود؛ عیب‌جویی؛ آشکار کردن عیب کسی، آشکار کردن عیب شعر، جدا کردن پول خوب از بد. (فرهنگ لغت عمید)

و تعریف نقد چنین بیان شده است:

جدا کردن خوب و سره از بد و ناسره. تشخیص معایب و محاسن اثری ادبی (فرهنگ لغت معین)

ظاهر ساختن عیوب یا محاسن کلام. (فرهنگ لغت عمید)

گذشته از اینکه به نظر می‌رسد این تعاریف به نوعی نیاز دارند تا به روز شوند، می‌توانیم به جمع‌بندی‌ای از این مفاهیم دست یابیم. چنانچه امروزه برخی از روان شناسان و اهل ادب این واژگان را از نو تعریف
کرده اند:

«انتقاد» را می‌توان نوعی بررسی تعریف کرد که با ایراد گرفتن، عیب جویی و تخریب شخصیتی می‌تواند همراه باشد. «نقد» را می‌توان گفت که بررسی حوادث، رفتارها و آثار بدون متوجه و مربوط ساختن شخصیت افراد به آن، دانست. در اینجا دوباره به سوال اول باز می‌گردیم: آیا هر انتقادی سازنده است؟ و می‌خواهیم این سوال را از منظر اخلاقی و حریم شناسی بررسی کنیم.

هر انتقادی نمی‌تواند سازنده باشد زیرا اولا، انتقاد با ایراد گرفتن بر دیگران همراه است و ممکن است چیزی که ما آن را عیب و ایراد می‌پنداریم از نظر دیگران یا فرهنگ‌های دیگر عیب نباشد یا اینکه چیزی که ما عیب و مستلزم بیان می‌دانیم دخالت در زندگی شخصی افراد محسوب شود. ثانیا، انتقاد با تخریب شخصیتی می‌تواند همراه باشد و تخریب شخصیتی افراد در بسیاری از مواقع ناحق و در زمره تجاوز به حریم مقدس انسان‌ها محسوب می‌گردد. برخی از افراد به این بهانه که «من انتقاد می‌کنم و انتقاد سازنده است» دست به توهین و تخریب شخصیت دیگران می‌زنند. پس در این جا پی می‌بریم که روشن کردن و به اتفاق نظر رسیدن درباره مفهوم نقد و انتقاد و مشخص کردن حد و حدود آنها از اقدامات مهم و ضروری جامعه است.

گاهی برخی از انتقادهای ما موجب تخریب دیگران و ایجاد شبهه علیه آنها می‌شود و چه بسا خسارت‌های سنگینی به زندگی آنها وارد کند؛ گاهی برخی از انتقادها تا حد تجاوز به حریم شخصی و مقدس افراد پیش می‌رود؛ گاهی برخی از انتقادها به ناحق شخصیت دیگران را مورد هجوم قرار می‌دهد، گاهی برخی از انتقاد‌ها با کور کردن ذوق افراد همراه است و در مواردی جلوی رشد یک جامعه را می‌گیرد، و گاهی برخی از انتقاد‌ها جلوی رشد و شکوفایی افراد را می‌گیرد و نوعی کفر (پوشانیدن) محسوب می‌شود.

چند بار در زندگی از شما انتقاد‌هایی شده است که جلوی ذوق و عملکرد مثبت شما را گرفته است؟

در نتیجه باید بدانیم که برخلاف باور رایج، «هر انتقادی سازنده و گفتنی نیست و گاهی برخی از انتقاد‌ها اتفاقا کُشنده نیز هستند»، بهتر است قبل از هر انتقادی زبان در دهان بگیریم و کلام خود را بسنجیم مبادا حقی را پایمال کرده یا ذوق کسی را کور کنیم.

و اما نقد در حقیقت بررسی رفتار یا آثار دیگران با رعایت حرمت آنها و با هدف سازندگی، اصلاح و پیشرفت است. می‌توانیم آزادانه نقد کنیم بی آنکه به کسی بی‌حرمتی یا ذوق کسی را کور کرده باشیم. آن چیزی که در حقیقت سازنده است «نقد» است و نه انتقاد؛ زیرا نقد در ذات خود با بررسی برای اصلاح و پیشرفت همراه است. نقد کردن نیز آداب دارد و همه ما باید آداب بیان نقد را آموزش ببینیم تا مبادا به هدف نقد وارد دایره انتقاد شویم. نقد می‌تواند تند و صریح باشد اما هجوم بردن به شخصیت یا توانایی دیگران در آداب نقد تعریف نشده است. و البته هر نقدی نیز پذیرفتنی نیست. هر یک از ما باید قبل از هر نقدی جایگاه علمی و تخصصی خود را بسنجیم و ارزیابی کنیم که آیا در جایگاه نقاد واقعی هستیم یا خیر. باید ببینیم که آیا در مورد مساله‌ای که می‌خواهیم آن را نقد کنیم دانش، تخصص یا تبحر داریم یا خیر. هر کسی در جایگاه نقد هر مساله‌ای نیست.