اقتصاد نیم سوز کتاب

میلاد مرتجی

یکم تیرماه سال جاری بود که مدیرعامل خانه کتاب از ثبت‌نام ۳۸۶ کتابفروشی در سراسر کشور به عنوان کتابفروشی‌های فعال در طرح تابستانه کتاب خبر داد و این طرح با هدف حمایت از کتابفروشی‌ها از ۱۶ تیر در کشور به اجرا درآمد. طرح تابستانه کتاب در نظر داشت با حمایت مالی از فروش کتاب، رونق را به کتابفروشی ها بازگرداند و موجب تشویق شهروندان به خرید کتاب شود. البته در گذشته نیز از این قبیل طرح‌ها در دولت تدبیر و امید به اجرا درآمده بود و می‌توان به حمایت از کتابفروشی‌ها با طرح «کتابفروشی به وسعت ایران» در پاییز سال گذشته و برای اولین بار بعد از انقلاب که در چرخه برنامه‌های معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت و طرح «عیدانه کتاب»در آستانه نوروز اشاره کرد.

ضرورت طرح و استقبال کتابفروشی ها

در دو سال گذشته تنوع چاپ و انتشار کتاب افزایش یافته اما تیراژ کتاب همچنان بسیار کم بود و حتی روند کاهشی نسبت به سال‌های قبل پیدا کرده بود. به گفته علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۹۲، ۶۴ هزار عنوان، در سال ۹۳، ۷۲ هزار عنوان و در سال ۹۴، ۸۰ هزار عنوان کتاب منتشر شده که ۵۰ درصد از آنها، آثار چاپ اول بوده است. او اضافه کرد: "البته باید اعتراف کنم که در طول یکی دو سال اخیر شاهد پایین آمدن تیراژ کتاب‌ها بوده‌ایم، به طوری که میانگین تیراژ کتاب در سال ۹۳ که کمی بیشتر از دو هزار نسخه بود، در سال ۹۴ از دو هزار نسخه هم پایین‌تر آمده است، البته این مسئله به عوامل مختلفی ارتباط پیدا می‌کند". این شرایط نامتوازن باعث شده بود تا وضعیت کتاب تغییر محسوسی نداشته باشد و کتابفروشی ها با مشکلات مالی دست و پنجه نرم کنند. خوشبختانه با انجام این طرح‌ها استقبال از کتابفروشی ها افزایش یافت و تعداد کتابفروشی های عضو این طرح نیز رو به افزایش رفت چنانکه در اولین طرح ۲۳۹ کتابفروشی عضو شدند و در طرح «عیدانه کتاب» ۳۷۶ کتابفروشی به عضویت آن درآمدند. این روند رشد کرد تا در طرح تابستانه کتاب این رقم به ۵۱۸ کتابفروشی برسد.

اصفهان در صدر شهرستان‌ها

۶۵ درصد کتابفروشی های اصفهان در طرح تابستانه کتاب مشارکت کردند و توانستند نتایج خوبی نیز از این مشارکت بگیرند. ۱۰ روز به پایان طرح تابستانه کتاب مانده بود که روابط عمومی خانه کتاب اعلام کرد ۳۰۳ هزار و ۹۳۱ نسخه کتاب از سوی ۱۲۳ هزار و ۷۲۴ نفر خریداری شده است. در این طرح، استان تهران با ۱۱۶ کتابفروشی توانست با بیش از ۴۹۶ هزار نسخه کتاب، رتبه اول پرفروش‌ترین استان‌ها بر اساس کتاب را به خود اختصاص دهد. همچنین، استان اصفهان با ۷۱ کتابفروشی فعال خود تاکنون با بیش از ۳۸۷ هزار نسخه کتاب در صدر پرفروش‌ترین استان بر اساس کتاب قرار گرفت. استان خراسان رضوی نیز با مشارکت ۵۹ کتابفروشی و بیش از ۳۶۹ هزار کتاب، رتبه سوم طرح تابستانه کتاب را از آن خود کرد. در پایان این طرح نیز ۵۳۰ هزار و ۱۴ کتاب به فروش رفت. استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی به ترتیب پرفروش‌ترین استان‌های طرح تابستانه کتاب بودند. کتاب‌های "من، پیش از تو"، "بیشعوری" و "رؤیای نیمه‌شب" نیز بیشترین فروش را داشتند.

رکود شکست

سالهاست که کتاب وضع مناسبی ندارد و هر از چندگاهی صدای اعتراض انتشارات و کتابفروشی ها بالا می‌رود که اصفهان نیز از این گروه جدا نیست. انتشارات و کتابفروشی های اصفهان از طرح تابستانه کتاب حمایت و از آن استقبال کردند چراکه اعتقاد داشتند که این طرح موجب شده رکود بازار از بین برود. مدیر مسؤول انتشارات نقش نگین در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: دولت با ارایه طرح تابستانه کتاب توانسته رکود بازار را از بین ببرد که اگر این حمایت نبود، چراغ کتابفروشی‌ها خاموش می‌ماند. وی افزود: چاپ کتاب در حال حاضر در رکود شدیدی به سر می‌برد، البته این رکود گریبانگیر همه صنوف اقتصادی است که چاپ هم از این قاعده مستثنی نیست. رییس هیات‌مدیره شرکت تعاونی ناشران ادامه داد: کتاب‌ها از کیفیت خوبی برخوردار هستند اما اگر این حمایت از طرف دولت نبود، چراغ کتابفروشی‌ها خاموش می‌ماند. همچنین علی صاحب فصول در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد با بیان اینکه ضعف طرح تابستانه کتاب اطلاع‌رسانی آن بود، گفت: بسیاری از مردم از این طرح خبر نداشتند و اگر اطلاع‌رسانی بهتری می‌شد مطمئناً شاهد استقبال بیشتری از آن بودیم با این حال طبق محاسبه‌ای که داشتیم در تیرماه امسال فروش ما ۳۰ درصد افزایش داشت که می‌توان ۱۵ تا ۲۰ درصد آن را مدیون این طرح دانست.

مسوول کتابفروشی نشر نوشته با تأکید بر اینکه این طرح می‌تواند جایگزین بسیار خوبی برای نمایشگاه کتاب باشد، اظهار کرد: این کار موجب توزیع عادلانه کتاب می‌شود و نمایشگاه نیز شبکه مویرگی کتابفروشی ها را ضعیف نمی‌کند اما باید در حوزه کتاب فرهنگ‌سازی صورت گیرد تا کتاب جزء سبد کالای خانواده‌ها قرار گیرد تا رونق پایداری در این زمینه شاهد باشیم. بسیاری ازکتابفروشی های اصفهان که در سال‌های اخیر با مشکلات بسیاری مواجه بودند، نتوانستند با شرایط اقتصادی همراهی کنند و در نتیجه کارشان به تعطیلی کشید اما با آمدن این طرح توانستند تا حدودی از تعطیلی جان سالم به در ببرند و مسکنی موقت برای خود بیابند، اما چالشی که در این زمینه مطرح می‌شود این است که چگونه می‌توان این رونق نسبی را از موقتی بودن به درآورد؟

موانع پس از « تابستانه»

دولت تاکنون برنامه جامعی در مورد کتاب ارایه نداده است و سیاست‌های او در این زمینه شفاف نیست. بحرانی که در سال‌های اخیر گریبان کتاب را گرفته کمبود مخاطب و قشری است که به مطالعه بپردازد. به عبارت دیگر فرهنگ مطالعه در ایران به یکی از نقاط ضعف، تبدیل شده که گویا هیچ کس از پس آن بر نمی‌آید. دیگر شوق مطالعه بین جوانان دیده نمی‌شود و کتابخوانی به یک ارزش تبدیل نشده است. سیستم آموزش و پرورش نیز به سمت نمره دهی حرکت کرده و مطالعه در آن جایگاهی که باید باشد، نیست. از سوی دیگر نیز موازی کاری نهادهای فرهنگی باعث شده تا نتوان به یک طرح واحد رسید. این در حالی است که بیشترین اخبار حاکی از تنش‌ها و حساسیت‌ها بر ممیزی کتاب‌هاست اما در حوزه‌های دیگر به این اندازه حساسیت نبوده است. همچنین صحبت‌های سید عباس صالحی در جمع خبرنگاران نشان می‌دهد یارانه کتاب مهمترین دغدغه این وزارتخانه است اما مسئله این است که آیا رونق پایدار در حوزه کتاب صرفاً معطوف به یارانه و ممیزی می‌شود؟

صاحب فصول با تأکید بر اینکه در حوزه کتاب با تبلیغات ضعیفی رو به رو هستیم، گفت: باید انگیزه‌های درونی و بیرونی برای مطالعه کتاب بین مردم ایجاد شود. به عنوان نمونه مسابقات کتابخوانی، ارایه بن کتاب توسط سازمان‌ها و مؤسسات خصوصی و شورآفرینی در زمینه مطالعه کتاب می‌تواند، بسیار تأثیرگذار باشد. وی اضافه کرد: تبلیغات شهری به حوزه کتاب وارد نشده‌اند و صدا و سیما نیز سریال‌های خود را در محیط‌هایی می‌سازد که در آن خبری از کتاب نیست. رونق کتاب می‌تواند به گروه‌ها و اقشار بسیاری کمک کند که از نویسنده تا ناشر را در برمی‌گیرد و از نظر اشتغال‌زایی دارای اهمیت فراوانی است. بنابراین جدای از مباحث فرهنگی، اهمیت دادن به این مسئله یکی از راهکارهایی است که می‌تواند قشر کم‌درآمد جامعه را که با حق تألیف و حق‌الزحمه ترجمه تا لیتوگرافی و کتابفروشی روزگار می گذرانند حفظ و به فعالیت بیشتر ترغیب کند.