تهران و‌کوه‌هایش؛ رابطه‌ای رو به وخامت

آناهیتا جمشیدنژاد

Anahita.jamshidnezhad@gmail.com

بین سال‌های ۱۹۸۵ و ۲۰۰۹، جمعیت تهران از ۶ میلیون نفر به بیشتر از هفت میلیون نفر رشد داشته است. سوال این است چگونه گسترش سریع شهرسازی رابطه تهران را با محیط‌زیست آن تغییر داده است؟در دهه‌های اخیر با توسعه و گسترش سریع تهران، رابطه این کلان‌شهر و کوه‌هایش تغییر کرده است. چنان که این کوه‌ها از یک منبع حیات و امنیت به یک منبع تهدید و مانعی برای سلامتی تغییر یافته‌اند. همه اینها از بی‌اعتنایی ما به محیط‌زیست نشات می‌گیرد. در طول تاریخ موقعیت تهران در چشم‌انداز طبیعی بسیار نمادین و استراتژیک بوده است. این موقعیت تاریخی به موقعیت تهران در جاده تاریخی ابریشم بازمی‌گردد؛ که به آن اهمیتی تاریخی به‌عنوان محل تقاطع دو جاده بین قاره‌ای داده است.

تهران در جنوب دامنه‌ رشته کوه‌های البرز واقع شده است. با مرتفع‌ترین قله آن، دماوند؛ یک آتشفشان خاموش در ارتفاع ۵۶۷۰ متری که بلندترین کوه ایران و بلندترین قله آتشفشانی آسیا است که در اساطیر ایران نیز بسیار از آن یاد شده است.در گذشته این رشته‌کوه‌ها شهر تهران را در برگرفته بود در حالی که امنیت و آب تازه برای شهر فراهم می‌کرد، اما در دهه‌های اخیر این رابطه بین تهران و کوه‌هایش با اثرات منفی در کیفیت هوا، عرضه آب و امنیت افراد ساکن در آن، به شدت تغییر یافته است. تهران به سوی شمال، به طرف کوه‌های البرز و در جست‌وجوی هوای خنک‌تر و تمیزتر رشد داشته است. انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت در دو قرن پیش در ابتدا منجر به توسعه باغ‌های بزرگ و زیبا در اطراف این شهر و اقامتگاه‌های تابستانی در اطراف کوه‌ها شد. هرچند با رشد بی‌وقفه تهران، این شهر در حالی که پوشش گیاهی خود را از دست می‌داد؛ این باغ‌ها را در کام خود فرو برد و کوهپایه‌ها به نواحی مسکونی با جمعیت زیاد تغییر یافت. باغ‌ها و فضاهای سبز، کم‌کم قلع و قمع شده و درخت‌ها به نام توسعه شهری بریده شدند.

مراجع دولتی مشتاق به ساخت اتوبان‌های وسیع‌تر و بزرگتر و توسعه‌دهندگان بخش خصوصی که با قیمت‌های بالای زمین و تقاضای رو به رشد طبقه متوسط تحریک شده بودند عوامل مهمی در این امر به شمار می آمدند. کیفیت هوا با از بین رفتن فضای سبز به شدت بدتر می‌شود. همچنین کیفیت هوا از ترافیک سنگین، آلودگی صنعتی و جزایر گرمایی شهری1 به شدت رنج می‌برد. شیوع آلودگی هوا به نگرانی محیط‌زیستی اولیه شهروندان تهران تبدیل شده است. وسایل نقلیه موتوری منبع اصلی آلودگی هوا در شهر تهران محسوب می‌شوند. شهردار این شهر بیان کرده است که هر ساله ۸۰۰ هزار تن آلاینده به هوای تهران وارد می‌شود که ۸۲ درصد آن توسط وسایل نقلیه موتوری تولید می‌شود. ماشین‌های فرسوده و سوخت‌های غیراستاندارد به‌عنوان منبع اصلی آلودگی هوا شناسایی شده‌اند و سیستم‌های گرمایشی منازل مسکونی که پیشتربه عنوان حداکثر آلوده کننده ها مقصر شناخته می‌شدند؛ اکنون در تنها ۴ درصد آلودگی هوا مشارکت دارند. صنایع تولیدی در نواحی غربی و جنوب‌غربی واقع شده‌اند؛ نقاطی که تنها بادهای قابل‌توجه که هوای شهر را خنک می‌کردند، آلودگی خود را به شهر می‌آورند و در پشت دیوارهای کوه‌ در شمال و شرق به دام می‌افتند.

رشد شگفت‌انگیز ساختمان‌های بلند به منبع دیگری برای مسدود کردن جریان هوا و ایجاد آلودگی در خرداقلیم‌ها تبدیل شده است. در سال ۲۰۱۱ تهران از ۲۳۰ روز آلودگی هوا رنج برده است. برای روزهای بسیاری به خصوص در فصل زمستان، توصیه می‌شود که شهروندان آسیب‌پذیر در خانه‌ها بمانند و تیم‌های اورژانس در نقاط مهم شهر برای رسیدگی به حال افراد آسیب‌دیده مستقر می‌شوند. رشته کوه البرز که اکنون به ندرت از پشت نقاب آلودگی هوا قابل مشاهده است، به نظر می‌رسد که شهر را از نفس کشیدن بازمی‌دارد. قنات‌ها به مجرای تونلی شکلی که در زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد گفته می‌شود و ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار احداث قنات زدند. در تهران نیز قنات‌های بسیاری به‌عنوان یک منبع ثابت و پایدار از آب و خط زندگی که این شهر را به کوه‌ها متصل می‌کرد عمل می‌کردند.

اکنون این قنات‌ها احتیاج به تعمیر و لایروبی دارند یا با افزایش سطوح آلودگی زیرزمینی که به دلیل فقدان سیستم فاضلاب جامع ایجاد شده است آلوده شده‌اند. آب آشامیدنی از نقاط دور و سطوح عمیق زیرزمینی به تهران آورده می‌شوند. اگرچه با وجود چاه‌های عمیق که سفره‌های زیرزمینی را خالی می‌کنند و سفره‌آب‌هایی که به خصوص در خشکسالی کنونی به آرامی تغذیه می‌شوند؛ دستیابی به آب آشامیدنی یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که ایران با آن روبه‌رو است. تخلیه این سفره‌های زیرزمینی همچنین موجب فروپاشی گسترده زمین می‌شود. همان‌طور که تحقیقات زمین‌شناسی ایران نشان داده است، دشت‌های جنوبی تهران تا ۳۶ سانتی‌متر فرونشسته است که از هشت سال قبل بیش از دو برابر شده است. با گسترش جاده‌سازی و از بین رفتن باغ‌ها، تهران بیشتر در معرض سیل‌های خطرناک که از کوه‌ها جریان می‌یابد قرار گرفته است که گاهی منجر به آسیب‌های کشنده می‌شود. آب‌های پایدار و تازه جاری شده از کوه‌ به آب‌های آلوده تغییر یافته‌اند. تهران در جنوب دامنه رشته‌ کوه البرز واقع شده‌است، جایی که احتمال وقوع زمین‌لرزه بسیار زیاد است. گرچه آتشفشان این کوه هزاران سال است که غیرفعال شده است، اما زمین‌لرزه اتفاقی است که وقوع آن در هر زمان احتمال می‌رود.

تمرکز خطوط گسل، و عدم پیوستگی در شمالی‌ترین بخش‌های شهر کنار این رشته کوه‌ها بالاترین است و تخمین زده می‌شود که یک زلزله بزرگ می‌تواند موجب مرگ میلیون‌ها انسان در تهران شود. شمالی‌ترین کوه‌پایه‌ها مناطق غنی‌تری با ساخت‌وسازهای بهتر هستند؛ اما در زمان وقوع یک زلزله بزرگ، بیم آن می‌رود که فروپاشی ساختمان‌های بلند در خیابان‌های باریک مانع رسیدن هر گونه تیم امداد و نجات به شهر شود. بافت جنوب تهران نزدیک بیابان‌های جنوبی با تراکم بالاتر و نواحی فقیرتر بسیار بد ساخته شده است و اینجاست که ممکن است اکثر صدمات و تلفات رخ دهد. این رشته کوه‌ها با فعالیت‌های آتشفشانی و زمین لرزه‌ای آن به نظر شبیه یک تهدید جدی و دائمی برای تهران است، تا جایی که بحث‌های جدی در مورد جابه‌جایی پایتخت به منطقه دیگر انجام شده است؛ گرچه این جابه‌جایی راه‌حلی برای میلیون‌ها نفر ساکن تهران ارائه نکرده است.رابطه بین تهران و کوه‌هایش یک رابطه محافظتی بود اما این رابطه به تدریج تغییر کرده است.زندگی در کنار مرتفع‌ترین قله که می‌توانست هر لحظه فوران کند اما امنیت، محیط‌زیست سالم و آب تازه را به همراه داشت، اما گسترش بی‌سابقه پایتخت با از بین بردن فضای سبز، ساخت‌وساز روی خطوط گسل زمین لرزه، بستر رودخانه‌ها و دره‌ها؛ قرار دادن صنایع و ساختمان‌های بلند در مکان‌های نادرست؛ استمرار بر استفاده از وسایل نقلیه فرسوده به‌جای گسترش سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی و وابسته به منبع ناپایدار آب این سطح مشترک را به عامل ناامنی و خطر تغییر داده است. گرچه کوه‌ها همچنان به نقش خود به‌عنوان پناهگاهی صلح‌آمیز برای این شهر آلوده ادامه می‌دهند، اما سطح مشترک بین تهران و کوه‌هایش دیگر یک ملجا محافظتی نیست.

1. درجه حرارت بعضی شهرها یا مناطق شهری در مقایسه با محدوده روستایی اطرافشان یا حومه شهر به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته و این پدیده به‌عنوان جزیره گرمایی شهری یا (Urban heat island) معروف است. در واقع جزیره گرمایی سطحی از شهر است که به میزان قابل‌توجهی از مناطق روستایی اطراف گرم‌تر است.

منبع: The Middle East In London