تشریح زنجیره زغال سنگ تا چشم‌انداز۱۴۰۴
روند گرم‌شدن کره زمین بسیاری از کشورها، کارخانه‌ها و صنایع تولیدی را به سمت سوخت هسته‌ای یا دیگر سوخت‌های هیبریدی سوق داده، اما آمارهای رسمی نشان می‌دهد هنوز هم استفاده از زغال سنگ در صدر جدول منابع تامین انرژی جهان قرار دارد. بهای ارزان زغال سنگ بر میزان تقاضا از سوی بازار کشورهای نوظهور اقتصادی افزوده و بهره‌مندی از سوخت‌های پاک به موضوع اجلاس‌های مختلف رهبران سیاسی محدود شده است. در هند، چین و کشورهای پهناور آسیای جنوب‌شرقی هنوز هم استفاده از زغال سنگ ۶۵ تا ۷۰ درصد از منابع تامین انرژی این مناطق را تشکیل می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود به دلیل رکود عمیق مالی در اروپا و آمریکا، کشورهای درگیر بحران علاقه چندانی به سرمایه‌گذاری در بخش توسعه انرژی‌های پاک نداشته و به واردات گسترده زغال سنگ ادامه دهند. بر اساس گزارش IEO(سازمان انرژی بین‌المللی)، مصرف زغال سنگ در جهان تا سال ۲۰۳۰ تقریبا دو برابر می‌شود. براساس ارزیابی‌های انجام شده، مصرف زغال سنگ در کشورهای OECD تا ۸۱ درصد و سهم زغال سنگ از مجموع انرژی مصرفی جهان تا سال یاد شده به ۲۷ درصد افزایش می‌یابد. بر اساس این گزارش، مصرف جهانی زغال سنگ در این سال، تقریبا با دو برابر افزایش به ۱/ ۶ میلیارد تن می‌رسد.
چین، استرالیا، آمریکا، روسیه، هند و آفریقای جنوبی بازیگردان‌های اصلی بازار زغال سنگ هستند. تا سال ۲۰۲۰ میلادی چین حرف اول این بازار را خواهد زد، اما پیش بینی می‌شود از ۲۰۲۰ به بعد، روسیه سهم قابل توجهی از بازار چین را تصاحب کند . ایران از منظر تنوع و میزان ذخایر معدنی، جزوکشورهای برتر معدنی جهان بوده و یکی از این ذخایر، زغال سنگ است. زغال ایران از نظر بازار مصرف به دو دسته تقسیم می‌شود : زغال کک شو که مصرف عمده آن در زنجیره فولاد است، و زغال حرارتی که بیشتر در نیروگاه‌های زغالی مصرف می‌شود. زغال سنگ کک شو عمدتا تامین کننده نیاز فولادسازی ها با روش کوره بلند و ذوب آهن اصفهان تقریبا تنها مشتری آن است . البته هلدینگ میدکو نیز در آینده نزدیک به این جمع اضافه خواهد شد .
یکی دیگر از معادنی که در ایران یافت می‌شود، نفت و گاز است . این معادن به حدی غنی و اقتصادی است که برای اکتشاف، استخراج، فرآوری و فروش آن یک وزارتخانه مستقل تحت عنوان وزارت نفت تاسیس شده است . وجود فراوان این ماده معدنی ارزشمند موجب شده که ارزش معادن زغال سنگ حرارتی در ایران رنگ ببازد و به همین دلیل استفاده از انرژی زغال سنگ حرارتی در ایران جایگاهی ندارد. برخی تولیدکنندگان بخش خصوصی، زغال سنگ حرارتی استخراجی را صادر می‌کنند . عمده صادرات این بخش به ترکیه و اروپای شرقی است . در مجموع بازار زغال سنگ در ایران رونقی ندارد و دلایل اصلی آن به کیفیت زغال داخلی و بازار انحصاری آن باز می‌گردد؛ هر چند پیش بینی‌های بلند مدت نشان می‌دهد که زغال سنگ به عنوان یک منبع انرژی، مجددا مورد توجه قرار خواهد گرفت . برای استفاده بهینه از منابع زغال سنگ، برخی پیشنهادها که قبلا در کشورهای دیگر استفاده شده نیز مطرح است. یکی از این پیشنهادها، استفاده از نیروگاه‌های زغالی در مناطق زغال دار ایران، به خصوص در شرق و شمال شرقی کشور است که دسترسی کمتری به منابع انرژی از قبیل گاز طبیعی دارند. پیشنهاد دهندگان معتقدند که می‌توان به جای انتقال گاز به این مناطق، از انرژی جایگزین استفاده کرده و گاز مصرفی پیش بینی شده را صادر کرد .
برخی دیگر از کارشناسان گازسازی زیرزمینی (UCG) و تولید گاز متان، روش تزریق گاز اکسیژن به مخازن زغالی را پیشنهاد می‌کنند که در حال بررسی است. برخی دیگر نیز تبدیل زغال به سوخت مایع (CTL) را مد نظر دارند . برخی هم توسعه و بهبود روش‌های فعلی را توصیه می‌کنند و به مصرف زغال در نیروگاه‌های حرارتی و صنعت زغال اشاره دارند. به هر حال سازمان‌های بالادست باید به صورت همزمان به استفاده از همه روش‌های اقتصادی زغال سنگ بپردازند . بر اساس مطالعات اولیه طرح جامع زغال سنگ که توسط مدیریت معادن سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران تهیه شده و به زودی منتشر می‌شود، وضعیت کلی پراکندگی معادن زغال سنگ کشور، کارگاه‌های زغالشویی و کک سازی به شرح زیر است، البته معادن کوچک و پراکنده ای در سایر نقاط ایران وجود دارد که قابل اغماض بوده و در صورتی که بنا به مطالعه و بررسی معادن زغالی کشور باشد، بهتر است در نظر گرفته نشوند .
آذربایجان ۱۳ معدن، گیلان ۲ معدن، البرز شرقی ۶۴ معدن و ۳ کارخانه زغالشویی، البرز مرکزی ۵۷ معدن، ۲کارخانه زغالشویی و یک کارخانه کک سازی، گلستان ۲۰ معدن، خراسان شمالی یک معدن، تهران ۲ معدن، طبس ۳۳ معدن، ۵ کارخانه زغالشویی و یک کارخانه کک سازی، کرمان ۲۵ معدن، ۴ کارخانه زغالشویی و ۳ کارخانه کک سازی. روش‌های تولید زغال سنگ در ایران در حال حاضر عمدتا سنتی و انواع آن به شرح زیر است:
جبهه کار طولانی سنتی ۴۱ درصد ،پلکانی معکوس ۳۸ درصد، کندن و پرکردن ۱۱ درصد، روباز ۴ درصد، اتاق و پایه ۲ درصد، پلکانی بالارو ۲ درصد، جبهه کار طولانی مکانیزه یک درصد و جبهه کار کوتاه حدود یک درصد.
این آمار نشان می‌دهد که صنعت زغال ایران نیاز به نوآوری و ارتقاع فناوری دارد که باید از فرصت ایجاد شده در پساتحریم برای جذب نهادهای سرمایه گذار و شرکتهای پیشرو در فناوری استفاده کرد . در حال حاضر ظرفیت تولید زغال سنگ ایران حدود ۱/ ۴ میلیون تن است اما ظرفیت بالقوه در حدود ۷/ ۲ میلیون تن برآورد شده. در سال ۹۴ در مجموع ۴۷/ ۱ میلیون تن زغال سنگ در ایران تولید شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد اندکی داشته است . پیش‌بینی‌ها برای تولید سال ۹۵ کمی بیش از ۵/ ۱ میلیون تن است و روند صعودی سال قبل ادامه خواهد داشت . طی ۱۸ ماه گذشته، قیمت‌های جهانی زغال سنگ رشد مناسبی داشته اما به دلیل برخی مسایل از قبیل عرضه و تقاضای داخلی و کیفیت زغال ایران، تاثیر زیادی بر اقتصاد زغالی کشور نداشته است . البته معادن زغال سنگ ایران، باید راه‌های صادرات زغال را برای خود هموار سازند و مشکل انحصار در بازار داخلی را با صادرات جبران کنند .
در سال گذشته ۴/ ۱درصد از واردات ۴/ ۴ میلیارد دلاری بخش معدن و صنایع معدنی ایران به زغال سنگ و کک اختصاص یافته است. در واقع شرکت ذوب آهن اصفهان تقریبا نیمی از نیاز ۲ میلیون تنی خود به زغال را وارد کرده است. در مقابل یک درصد از صادرات ۷ میلیارد دلاری بخش معدن و صنایع معدنی ایران به زغال سنگ و کک اختصاص پیدا کرده که بیشتر آن زغال حرارتی بوده است . ذخایر زغال سنگ کشور بیش از ۱/ ۱میلیارد تن است و چنانچه ایران را بر اساس چهار بخش اصلی زغالدار بسنجیم، مجموع ذخایر زغال سنگ کشور به شرح زیر خواهد بودک
۱)طبس ۸۶۶۵۲۳ هزار تن
۲) البرز مرکزی ۱۳۳۹۹۹ هزار تن
۳) کرمان ۹۳۸۴۰ هزار تن
۴) البرز شرقی ۳۴۶۷۶ هزار تن
۵) سایر مناطق ۳۶۸۵ هزار تن
زنجیره تامین زغال سنگ در ایران به کک سازی زرند کرمان و ذوب آهن اصفهان ختم می‌شود و بزرگترین مشکل اقتصاد معادن زغال سنگی نیز همین است . زیرا به دلیل نوعی انحصار در بازار خرید و وضعیت ضعیف اقتصادی خریدار انحصاری، همواره مشکلات مالی شرکتهای زغالی را آزار داده است. این چرخه در بخش‌های مختلف به شرح زیر است .
کرمان
در دسته اول، معادن پابدانا، هشونی، همکار، خمرود و اسدآباد محصولات خود را (گازدار) به گروه پابدانا ارسال می‌کنند. در دسته دوم، معادن باب نیزو، هجدک، اشکلی، داربیدخون، دره گز و سراپرده محصولات خود را ( کک شو ) به خط گروه باب نیزو منتقل و سپس هر دو گروه محصولاتشان را به کارخانه زغالشویی ارسال می‌کنند . محصول امکان ارسال به ذوب آهن اصفهان و کک سازی زرند را دارد .
البرز شرقی
در منطقه شاهرود معادن طزره، کلریز و رزم جا و در منطقه گلستان معادن زمستان یورت، تخت، رضی، ملچ آرام و جوزچال محصولات خود را به کارخانه زغالشویی مهماندوست ارسال می‌کنند. در ادامه زنجیره محصول امکان واگذاری به کک سازی زرند و ذوب آهن اصفهان را دارد .
معادن منطقه پروده
معادن شرکت زغالسنگ پروده شامل پروده یک و معدن مرکزی و همچنین معادن مخصوص منطقه پروده شامل معادن نگین، معدنجو و آروین نوین، محصولات خود را به زغالشویی پروده یک ارسال می‌کنند . این زنجیره نیز مجددا به ذوب آهن اصفهان و کک سازی زرند ختم می‌شود .
البرز مرکزی
در منطقه البرز مرکزی معادن کارمزد، کیاسر، کارسنگ و گلیران، محصولات خود را به کارخانه زغالشویی البرز مرکزی ارسال و زنجیره در نهایت به ذوب آهن اصفهان و کک سازی زرند ختم می‌شود . تعداد کل معادن فعال کشور در سال ۹۴ معادل ۷۰۸۷ معدن بوده که معادن زغالسنگ، ۱۹۷ واحد است و سهم ۶۸/ ۱ درصدی دارد. بر اساس چشم انداز فولاد کشور و طرح جامع فولاد، در صورت تحقق ۵۵ میلیون تن فولاد، سهم تولید به روش کوره بلند حدود ۶ میلیون تن خواهد بود . با فرض میزان کک مصرفی با نـُرم مصرف ۵۵۰ کیلوگرم به ازای هر تن چدن کوره بلند و ۲۲ کیلوگرم به ازای هر تن فولاد به روش EAF، به ۲/ ۶ میلیون تن کنسانتره زغال سنگ نیاز داریم .
ظرفیت تولید کک در صورت اجرای طرح‌های توسعه ۳/ ۴ میلیون تن خواهد بود . میزان کک موردنیاز بر اساس ارقام چشم انداز ۱۴۰۴، ۳/ ۴میلیون تن است . میزان کنسانتره موردنیاز در چشم انداز ۲/ ۶ میلیون تن محاسبه شده که در صورت اجرای طرح‌های توسعه تولید کنسانتره زغالسنگ، تنها موفق به تولید ۶/ ۴میلیون تن کنسانتره زغال سنگ خواهیم شد و ۶/ ۱ میلیون تن کمبود کنسانتره زغال خواهیم داشت . بر اساس پیش بینی برنامه تولید کنسانتره زغال سنگ کشور در افق ۱۴۰۴، ناحیه زغالدار کرمان ۱۳۰۰ هزار تن، طبس ۲۵۰۰ هزار تن، البرز مرکزی ۴۵۰ هزار تن و البرز مرکزی ۳۵۰ هزار تن تولید کنسانتره خواهند داشت . بر اساس طرح جامع فولاد و زغال سنگ در افق ۱۴۰۴، در منطقه طبس ۴ میلیون تن، کرمان ۲ میلیون تن، البرز مرکزی ۵۶۰ هزار تن و ناحیه البرز شرقی حدود ۷۲۰ هزار تن و در مجموع حدود ۳/ ۷میلیون تن زغال سنگ خام تولید خواهد شد . برای تامین زغال سنگ کک شو، اولویت اول طبس خواهد بود که ۳۲۴ میلیون تن ذخیره قابل برداشت دارد .
در صورت افتتاح نیروگاه‌های زغالی کشور تا چشم انداز ۱۴۰۴، در کل سالانه به ۶/ ۸ میلیون تن زغال سنگ حرارتی نیازمندیم . با محاسبات فوق و کیفیت ذخایر ایران، واردات ۲۰-۱۵درصدی کنسانتره زغال سنگ با کیفیت بالا نیز باید در برنامه ها گنجانده شود . از این رو، برای اهداف نیروگاهی و طرح جامع فولاد، صنعت زغال سنگ ایران نیاز به اجرای دقیق طرح‌های توسعه و تعریف طرح‌های جدید دارد . ایران باید معادن زغالسنگی را با روش‌های مکانیزه اداره کرده و از فناوری‌های جدید در راستای افزایش کیفیت زغال تولیدی استفاده کند .
ارسال نظر