مدیریت بحران محله محور
مفهوم تاب‌آوری به عنوان یک رویکرد نو و جدید در مدیریت بحران؛ «توانایی یک سیستم، جوامع محلی یا جامعه در معرض مخاطرات برای مقاومت، جذب و رفع آثار یک مخاطره و بازسازی پس از وقوع آن طی زمان قابل قبول و به شکل کارآمد از طرق گوناگون از جمله حفظ و احیای ساختارها و کارکردهای اساسی و ضروری»، در چارچوب سند سندای برای کاهش خطر بلایا (۲۰۱۵-۲۰۳۰)، به عنوان هدف نهایی و اولویت‌های اقدام مطرح شده است. طبق تعاریف، شرایط به سه حالت عادی، اضطراری و بحرانی، قابل تقسیم است. شرایط عادی شرایطی است که در آن ظرفیت‌ها، توانمندی و امکانات موجود پاسخگوی نیازها و تقاضاها هستند. وقتی حادثه‌ای رخ می‌دهد که نیازمندی‌ها و تقاضای موجود بر ظرفیت و توانمندی و امکانات غلبه کرده و فزونی یابد، در شرایط اضطراری قرار می‌گیریم. در این شرایط با مدیریت مناسب و صحیح خسارت و تلفات، امکان بازگشت به شرایط عادی در مدت زمان نسبتا کوتاه وجود دارد.
اما اگر ابعاد حادثه به گونه ای باشد که علاوه بر کمبود موجودی و توانمندی‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، امکان و توان لازم برای مدیریت و کاهش تلفات و خسارات را نداشته باشیم، تلفات و خسارات همچنان رو به افزایش باشد، و کنترل شرایط از دست خارج شده باشد شرایط بحران روی داده است. با این توصیف تاب‌آوری مرز میان شرایط اضطراری و شرایط بحرانی است. یعنی یک اجتماع محلی، یک جامعه و سیستم وقتی می‌تواند در شرایط اضطراری به شرایط بحرانی کشیده نشود و خودش را به در زمان مناسب شرایط عادی بازگرداند که دارای ظرفیت‌های ایجاد شده اضافی لازم باشد.
در واقع تاب‌آوری، قابلیت برگشت‌پذیری به شرایط اولیه است و استفاده از ظرفیت‌های مردمی‌قدم اول تاب آور شدن است. بعد از زلزله شهر کوبه ژاپن که بر اثر زلزله شدید دچار خسارات زیادی شد و این اتفاق در کشوری رخ داد که از نظر مدیریت ریسک و بحران سرآمد کشورهای دنیا است، سازمان ملل متحد استراتژی جدیدی را تحت عنوان «community based disaster management» در پیش گرفت که در آن اساس مدیریت بحران، «مردم محوری، جامعه محوری یا محله محوری» است.
مردم محوری به معنای این است که مردم را مبنای مدیریت ریسک و بحران قرار دهیم. وقتی ابعاد حادثه یا بلای طبیعی گسترده شود، دولت‌ها امکان و ظرفیت مدیریت کارآمد را ندارند و بنابراین سرمایه‌گذاری بر توانمندسازی مردم، محلات و جامعه مناسب‌ترین اقدام است تا در مدت زمان کمتر و با هزینه‌های مادی و معنوی پایین تر امکان بازگشت به شرایط عادی فراهم شود. می‌توان این گونه جمع‌بندی کرد که در نظام مدیریت بحران، اساسی‌ترین هدف، افزایش تاب‌آوری شهر است و این افزایش تاب‌آوری با راهبرد محله محور و مردم محور ممکن می‌شود. بنابراین در گام اول باید ظرفیت‌های مردم و محلات را شناسایی و ضمن پوشش خلاهای موجود و نیازمندی‌های مردمی و محله‌ای از آنها استفاده کرد. مدیریت شهری کلانشهر تهران از ظرفیت و موجودی ابتدایی مناسبی در موضوع محلات و محله محوری برخوردار است و این ظرفیت باید درحوزه مدیریت بحران نیز به کارگیری شود. وجود شورایاری‌ها (که انتخابات دوره جدید آن نیز اخیرا برگزار شد)، مدیریت محله، سرای محلات و خانه‌ها و کانون‌های آن از مهم‌ترین ظرفیت‌های فعلی هستند که می‌توان و باید بر مبنای آنها مدیریت بحران محله محور یا مردم محور جهت بالابردن تاب‌آوری شهری مد نظر قرار گیرد. البته توسعه این ظرفیت و استفاده از سایر ظرفیت‌های محله‌ای و شهروندی خارج از ساختار مدیریت شهری تهران، همچون مدارس، مساجد، انجمن‌های محلی، سازمان‌های مردم نهاد و اجتماعی محور، عرصه‌های عمومی و مراکز خرید و بازارهای دارای تحرک اجتماعی بالا نیز باید در دستور کار قرار داده شود.
بهره‌گیری از این پتانسیل‌ها در حوزه مدیریت بحران شهر تهران توسط شهرداری در طی چند سال اخیر تا حدود زیادی انجام شده است. طرح‌ها و اقدامات زیر از جمله مهم‌ترین فعالیت‌هایی است که می‌توان آنها را در زمره فعالیت‌های مدیریت بحران محله محور نام برد:
۱- طرح مدرسه آماده و سند مخاطرات مدرسه: شناسایی و کاهش مخاطرات غیرسازه‌ای مدارس شهر تهران با هماهنگی و همکاری سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، اداره کل آموزش و پرورش و سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران طی سال‌های گذشته و همچنان در حال اجراست. طرحی که خروجی آن شناسایی مخاطرات مدارس، برنامه‌ریزی برای رفع مخاطرات، استقرار ابزار و امکانات مناسب پیشگیری و مقابله با بحران، آموزش و توانمندسازی دانش آموزان، اولیاء، معلمان و کادر مدرسه است. برخی ناهماهنگی‌های اتفاق افتاده بین شهرداری تهران و آموزش و پرورش شهر تهران، مهم ترین مانع تحقق کامل و بهره برداری مناسب از این طرح بوده است.
۲- پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران (و کانکس‌ها ی محلی): مطابق با برنامه دوم پنج‌ساله شهر تهران (منتهی به سال ۱۳۹۷) باید ۲۲ پایگاه ویژه مناطق، ۵ پایگاه ویژه استان‌های معین و ۱۲۳ پایگاه مدیریت بحران نواحی احداث می‌شد که تاکنون بیش از ۱۱۰ پایگاه مربوطه احداث شده است. وجود این پایگاه‌ها در نواحی و شکلگیری ساختار گسترده مدیریت بحران تا محلات که طی آن در محلات نیز مدیریت بحران محله ای شکل گرفته است، ابزار مناسبی را برای مدیریت بحران در سطح محلات ممکن می‌سازد. البته در طی یک سال اخیر فرایند تکمیل و احداث این پایگاه‌ها بنابر دلایلی با رکود و کندی مواجه شده است و بهره برداری درست و مناسب و یکپارچه از پایگاه‌های موجود نیز همچنان محل بحث شهرداری و شورای شهر تهران است.
۳- خانه‌های دوام و ایمنی (داوطلب واکنش اضطراری محله، آتش نشان داوطلب): استقرار سرای محلات و مدیر محله در ذیل نظام شورایاری شهر تهران، منجر به شکلگیری خانه‌هایی با اهداف گوناگون داخل سرای محلات شده است. خانه‌های دوام و ایمنی با جذب داوطلبان واکنش اضطراری محله (مرتبط با سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران) و آتش‌نشان داوطلب (مرتبط با سازمان اتش نشانی)، یکی از اساسی ترین اتفاقاتی است که می‌تواند امکان افزایش تاب آوری شهری مبتنی بر یک مدل محله محور و مردم محور را فراهم کند. کارآمدی و موثر بودن این طرح نیازمند بازنگری در روش‌ها و اقدامات انجام شده تاکنون است.
۴- نقشه مراکز تخلیه امن اضطراری (محلات): تخلیه امن فرایندی است که طی آن افراد یک منطقه یا محله که در معرض خطر قرار دارند یا حادثه ای برای آنان رخ داده است، در نقاط امنی که از قبل تعیین و معرفی شده و امکانات و خدمات مورد نیاز افراد پناهجو در آنها آماده شده، مستقر می‌شوند. تخلیه امن بخشی از مرحله پاسخگویی و واکنش اضطراری در چرخه مدیریت بحران محسوب می‌شود. این مراکز باید از امکانات اولیه به منظور تامین نیازها و احتیاجات افراد پناهجو به مدت ۷۲ ساعت برخوردار باشد. شهرداری تهران در سال ۱۳۹۶ نقشه‌های اولیه این مراکز را بر مبنای محلات شهر تهران منتشر کرد و امکان دسترسی به آنها در سایت برقرار شد. بروزرسانی این نقشه‌ها، بازنگری اماکن معرفی شده، مسیرهای دسترسی معرفی شده و مناسب‌سازی آنها، تسهیل دسترسی به این نقشه‌ها و مسیرها از روش‌های گوناگون و ایجاد و دپوی امکانات اولیه برای استقرار جمعیت مرتبط با هر محله طی ۷۲ ساعت اولیه، باید در ادامه و بهسازی این طرح مد نظر قرار گیرد.
۵-طرح مدیریت بحران ساختمان: گروه‌های مدیریت بحران در اماکن مختلف یکی از راه‌های آموزش و افزایش توانمندی شهروندان است. این گروه‌ها تعدادی از ساکنان یا کارکنان هر مکان هستند که به صورت داوطلبانه ضمن دریافت آموزش‌های لازم اقدام به ارتقای ایمنی و کاهش مخاطرات محل کار و زندگی خود می‌کنند و در زمان وقوع بحران وظایف اولیه و مهمی برای کنترل حادثه بر عهده دارند. در ماده۳۳ مصوبه هفتادمین جلسه رسمی شورای اسلامی شهر تهران مورخ ۱۲/ ۳/ ۸۳، تصریح شده صاحبان یا مسئولان کلیه اماکنی که حداقل یکی از شرایط زیر را دارند باید طبق استانداردهای تعیین شده توسط سازمان مدیریت بحران به منظور پیگیری کلیه مسائل مربوط به مراحل مدیریت بحران آن محل را تشکیل دهند: دست کم ۲۵ نفر ساکن داشته باشند، دست کم در ساعاتی از شبانه روز ۲۵ نفر مراجعه کننده داشته باشد، دست کم ۶ طبقه داشته باشند، در صورتی که آسیب به سازه یا عملکرد آن محل برای ساکنان مناطق مجاور ایجاد خطر کند. این طرح هنوز به شکل کامل اجرایی نشده است.
