ویروسی شدن یک صنعت
صنعت برق ایران در سایه پاندمی ویروس کرونا به کدامسو میرود؟
همچنین لازم است با توجه به ابعاد گسترده و مدت زمان طولانی شیوع این بیماری، متوجه تغییرات پایداری که حتی پس از رفع این بیماری یا پایان گرفتن اپیدمی آن در جامعه، به‌خصوص بر روند انجام خدمات و در مشاغل مختلف به جای خواهد ماند نیز باشیم. البته نگرش‌های دیگر به کرونا از جمله عوامل ایمنی و بازدارنگی در صنعت، حفظ ارزش‌ها و فرآیندهای کاری در زمان بحران کرونا و... نیز وجود دارد که در مجال دیگری به آن خواهیم پرداخت.
اما با این حال، مهم‌ترین آثار احتمالی شیوع کرونا بر «عرضه برق» عبارت‌اند از: اختلال در زنجیره تامین تجهیزات صنعت برق و سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها، اختلال در اجرای پروژه‌های احداث، نگهداری و تعمیرات و ناپایداری شبکه تولید، انتقال و توزیع برق و بروز خاموشی. در سمت «تقاضای برق» هم احتمالاً کاهش تقاضا و تغییر الگوی مصرف بخش‌های مختلف در کوتاه‌مدت و آثار افزایش ناگهانی مصرف در صورت کنترل بحران کرونا در میان‌مدت، از پیامدهای احتمالی کرونا بر صنعت برق است. مقابله با این آثار نیازمند به‌کارگیری مجموعه‌ای از سیاست‌ها و اقدام‌های فرابخشی و بخشی است.
تاثیرات کرونا در بخش تولید
شاید تولید برق با توجه به ابعادی که در ادامه به تفصیل به آنها پرداخته می‌شود، از شیوع کرونا و دوران بعد از آن متاثر شود.
1- رکود اقتصادی ناشی از کرونا باعث کاهش نیاز به برق در ابتدای اپیدمی به واسطه تعطیل شدن غالب مشاغل و سپس با بازگشایی کسب‌وکارها برگشت به میزان معمول و رشد عادی منحنی مصرف شده است. اما پیش‌بینی می‌شود با پایان بحران به واسطه نیاز به جبران رکود حاصل از ایام اپیدمی با نیاز شدید به افزایش مصرف برق به صورت یک جهش ناگهانی روبه‌رو شویم. در این میان شاید پیش‌بینی افزایش ۱۰ تا ۱۵درصدی رشد نیاز مصرف نسبت به دوره‌های قبل، دور از واقعیت نباشد. بدیهی است رکود و کاهش اولیه در مصرف برق نباید ما را از لزوم سرمایه‌گذاری در افزایش توان تولید مورد نیاز برای جهش مصرف در آینده غافل کند.
2- تعطیلی در برخی از مشاغل و تغییرات در زمان و جابه‌جا شدن برخی از مصارف دیگر مانند مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند شکل منحنی برق مصرفی در کشور را به شدت تغییر داده و حتی قله‌های آن را جابه‌جا کند و افزایش دهد. اگرچه پیش‌بینی دقیق میزان تغییرات سخت است؛ اما برای جلوگیری از غافلگیری و ایجاد خاموشی‌های ناشی از کمبود توان تولید بسیار حیاتی است.
۳- افزایش شیوع ویروس و امکان ابتلای آن در محیط‌های کار جمعی بیشتر از همه می‌تواند نیروهای انسانی و کارکنان صنعت برق را در بخش نیروگاهی تحت تاثیر قرار دهد و لزوم هزینه‌کرد در تجهیزات ایمنی و فرهنگ پیشگیری از بیماری‌ها و رعایت اصول بهداشتی در نیروگاه‌ها حتی از دو بخش دیگر یعنی انتقال و توزیع برق هم ضروری‌تر است.
تاثیرات کرونا در بخش انتقال
1- رکود اولیه ناشی از شیوع کرونا و برگشت منحنی مصرف پس از گذشت ماه‌های اول و پیش‌بینی افزایش ناگهانی نیاز به مصرف برق در انتهای دوران کرونایی به‌طور حتم شبکه انتقال را هم مانند بخش تولید متاثر خواهد کرد، علاوه بر آنکه در درازمدت تغییرات گسترده‌تری نیز در صنعت و جوامع ایجاد خواهد شد که حتی به نظر می‌رسد برخی از نقاط ثقل بار هم جابه‌جا خواهد شد. بنابراین ضرورت بازبینی و محاسبات مجدد پخش بار بر روی شبکه انتقال برق و نقاط کلیدی تبادل منطقه‌ای با نیاز مصرف آینده ضروری است.
۲- لزوم تجهیز عوامل بهره‌برداری و به‌خصوص گروه‌های عملیاتی به وسایل بهداشت فردی و گروهی و حتی رصد افرادی که احتمال مشکوک بودن آنها به بیماری وجود دارد، همچنان ضروری است. به لحاظ نوع کار آنها و تعداد بالای ماموریت‌ها در بخش انتقال برق امکان انتشار بیماری در گروه‌های عملیاتی شاغل در این حوزه بسیار بالاست.
تاثیرات کرونا در بخش توزیع
با توجه به ماهیت کار و ساختار شبکه‌های توزیع برق، گستردگی مواجهه با مردم، لزوم تردد حتی در منازل و کارخانه‌ها و... انتظار بیشترین میزان تاثیرگذاری از شیوع ویروس کرونا در بخش توزیع برق است. به‌طور حتم تا همین زمان هم اگر اقدامات مثبتی که برای کاهش مواجهه و مراجعه حضوری مشترکان در شرکت توانیر و شرکت‌های توزیع برق کشور انجام گرفته است وجود نداشت، آمار تعداد پرسنل درگیر با بیماری کرونا بسیار بیشتر از میزان فعلی بود.
استفاده از سامانه‌های پاسخگویی غیرحضوری (سمیع و ۱۲۱) و حذف قبوض کاغذی و حتی انجام قرائت از سوی مشترکان در برخی از دوره‌ها و قرائت غیرحضوری مشترکان بزرگ با تجهیز آنها به کنتورهای هوشمند، همه و همه منجر به کاهش تبعات کرونا در بخش توزیع برق کشور شده است.
1- اما تاثیرات کووید ۱۹ بر روی بخش توزیع برق همچون دو بخش دیگر صنعت برق، بر موارد انسانی و دغدغه ابتلای کارکنان در این بخش است و حتی فراتر و بحرانی‌تر از دو بخش قبلی است که به آن اشاره شد.
2- همچنین تغییرات منحنی مصارف و جابه‌جایی تعداد قابل توجهی از مصارف به علت اپیدمی‌های ناشی از کرونا بیشترین مشکل را برای بخش توزیع ایجاد کرده است. شرکت‌های توزیع برق به عنوان متولیان «مدیریت مصرف» هرساله برنامه‌ریزی دقیقی برای اجرای طرح‌های پیک‌سایی در دوره گرم سال انجام می‌دهند و امسال پیش‌بینی تفاوت در مصارف آن هم در تعرفه‌های مختلف به واسطه حضور کرونا کاری دشوار است. اگرچه به لطف خدا و تلاش شرکت‌های توزیع تاکنون که از نیمه تیرماه ۹۹ هم گذر کرده‌ایم در کاهش میزان مصرف در ساعات اوج بار موفق بوده‌اند.
3- اما معضل بعدی که دامنگیر شرکت‌های توزیع برق شده، مشکل عدم وصول مطالبات ناشی از مصرف برق است. از این منظر می‌توان بیشترین تاثیر از شیوع کرونا و آسیب ناشی از آن را «کاهش نقدینگی» در صنعت برق برشمرد. به‌رغم همراهی داوطلبانه وزیر نیرو در استمهال سه‌ماهه قبوض برق تا اردیبهشت‌ماه ۹۹، به علت رکود حاکم بر کسب‌وکارها و از سوی دیگر تورم مهارنشدنی که در سال ۹۹ رخ نشان داد، باعث شد تا حتی پس از پایان مهلت مشخص‌شده استمهال قبوض، تعدادی قابل توجهی از مشترکان نتوانند قبوض خود را پرداخت کنند. شرایط به اندازه‌ای سخت شد که حتی در ماه‌های اولیه سال ۹۹ منابع مالی برای پرداخت حقوق کارکنان صنعت برق هم وجود نداشت. دوران سختی که به‌رغم فقدان منابع تنها با تعهد و سخت‌کوشی مجموعه کارکنان و مدیران این صنعت تامین مستمر و پایدار برق ادامه یافت و به لطف الهی مردم بدون دغدغه قطع برق از این برهه گذر کردند.
عدم امکان وصول بهای انرژی که تنها منبع تامین درآمد برای صنعت برق است، باعث می‌شود تا علاوه بر بخش توزیع برق دو بخش دیگر انتقال و تولید هم متاثر از آن دچار مشکل شوند و خطر توقف چرخه صنعت برق زنگ خطری است که هرازگاهی به صدا درمی‌آید.
4- اما آنچه بیش از موارد قبل باید مورد توجه قرار بگیرد وضعیت «شرکت‌های پیمانکار» بخش صنعت برق است. اگر واقع‌نگر باشیم باید اعتراف کنیم که طی چندین سال گذشته، اکثریت بدنه اجرایی صنعت برق به بخش خصوصی واگذار شده است. شرکت‌هایی که اگرچه غالب آنها به لحاظ تخصصی و حرفه‌ای بسیار توانمند و کارا هستند، ولی به لحاظ سرمایه مالی تنها برای چند ماهی بیشتر امکان اتکا به منابع داخلی خود را ندارند. باید قبول کنیم پیمانکاران صنعت برق اکنون در فشاری دوسویه قرار گرفته‌اند. از یک‌سو در تکاپوی حفظ نیروهای خود از ابتلا به کووید ۱۹ هستند که نگرانی و هزینه‌های خاص خود را به دنبال دارد و از سوی دیگر در تلاش برای انجام وظایف محوله از سمت کارفرمای خود یعنی صنعت برق هستند. به این موارد اگر افزایش غیرقابل پیش‌بینی قیمت اجناس و تجهیزات را که ناشی از تورم روزافزون در ایام اخیر است هم اضافه کنیم، به‌طور حتم پیمانکاران صنعت برق را در خطرناک‌ترین شرایط آسیب‌پذیری از شیوع ویروس کرونا خواهیم یافت.
اما به بخش دیگری می‌پردازیم؛ چگونه می‌توانیم صنعت برق را در جدال با کرونا یاری رسانیم؟
1- تامین منابع مالی که بتواند نیازهای اولیه شرکت‌های وزارت نیرو و صدالبته پیمانکاران آنها را به سرعت پاسخ دهد به مثابه نوشدارویی است که اگر به موقع برسد، حیات دوباره صنعت را تضمین خواهد کرد. به یاد داشته باشیم که تحرک و فعالیت چرخه صنعت برق در وهله اول فرآیندهای متشکل از کارکرد ده‌ها هزار نیروی کار را جلو می‌برد و صدها هزار نفر از خانواده‌های این کارکنان را نیز روزی می‌رساند.
2- نیاز دیگر صنعت برق در این زمان مبتنی بر تبدیل تهدید به فرصت است؛ تغییر نگرش به برق به عنوان یک کالا و به مجموعه برق به عنوان یک صنعت مولد، راهکار چنین اقدامی است. اگر قرار است تولید داخلی در کشور توسعه یابد و حتی به لطف الهی و به فرمایش مقام معظم رهبری شاهد «جهش تولید» باشیم، پس ارزش‌گذاری برق به عنوان زیرساخت مورد نیاز تمامی صنایع نیز باید به درستی انجام گیرد. قبول کنیم که در این دوران کرونایی، جهش تولید صنعت داخلی مترادف است با جهش در تولید کیفی و کمی برق و این نه برای آن است که افزایش بیشتر درآمدی برای صنعت برق کسب کنیم، بلکه برای فهم درست آن است که تمامی جامعه از ارزش بالای این انرژی پاک آگاه شوند و به درستی آن را مصرف کنند. مدیریت مصرف برق یعنی کمک به جهش تولید و رونق صنعتی که محصول آن باعث زنده نگه داشتن هزاران هموطن مبتلا به کرونایی است که برای زنده ماندن باید بر روی تخت‌های بیمارستان با ونتیلاتورهای برقی تنفس کنند و به زندگانی بازگردند.
3- مدیران صنعت برق مهم‌ترین نقش را در شرایط فعلی کرونایی دارند؛ اولویت دادن به درخواست‌های مردمی و طرح‌های به اصطلاح تک‌تیری و مراقبت از منحنی مصرف برای جلوگیری از بروز مشکل در ارائه برق مستمر با توجه به حساسیت بالای مردم رنجیده از کرونا و بالاخره حمایت و همدلی از همکاران در شرایط پرتنش امروزی که متغیرهای فراوان و تاثیرگذاری در جامعه حکم‌فرماست. تا به لطف الهی در این جدال سخت و طولانی، صنعت برق نیز بتواند در کنار مردم با شکست کرونا صفحه دیگری بر افتخارات خود بیفزاید.
راهکارهای فرابخشی
در این بخش با نگاه ویژه به شرایط حاکم بر صنعت برق ایران راهکارهایی در دو بخش راهکارهای فرابخشی و بخشی ارائه می‌شوند.
1- ارائه تسهیلات ویژه برای پرداخت دیون بانکی، وجوه مالیاتی و بیمه تامین اجتماعی: افزایش مهلت زمانی مقرر برای پرداخت مالیات مستقیم و مالیات درآمد بر ارزش افزوده به مدت شش ماه؛ افزایش مهلت شش ماه برای پرداخت حق بیمه تامین اجتماعی شرکت‌ها؛ تنفس شش‌ماهه بانک‌ها برای دریافت اقساط بنگاه‌ها و برای جرایم تسهیلات بانکی؛ تنفس در دریافت اقساط وام نیروگاه‌هایی که از تامین مالی صندوق توسعه ملی و سازمان خصوصی‌سازی استفاده کرده‌اند.
2- پرداخت کمک‌هزینه صیانت از اشتغال به شرکت‌های آسیب‌دیده.
3- تامین اعتبار و پرداخت فوری حداقل 75 درصد مطالبات قطعی بخش خصوصی از وزارت نیرو: پرداخت بخشی از بدهی‌های معوق شرکت‌های بخش خصوصی، به منظور افزایش تاب‌آوری این شرکت‌ها در برابر کاهش درآمدها در شش‌ماهه اول سال؛ تسهیل استفاده از ابزارهای مالی ظرفیت تبصره «5» قانون بودجه 1۳99 برای تهاتر بدهی‌های بخش خصوصی و مطالبات آنها از دولت.
راهکارهای بخشی
1- اطمینان از پایداری شبکه تامین برق از طریق تامین پایدار سوخت، حفظ آمادگی حداکثری نیروگاه‌ها و مولدهای پراکنده و مدیریت تقاضای برق.
2- تخصیص بسته مالی ویژه برای شرکت‌های تابعه وزارت نیرو؛ با توجه به آنکه دولت برای پرداخت قبوض مشتریان تنفس اعلام کرده است و این مساله در نقدینگی شرکت‌های تابعه وزارت نیرو بسیار اثرگذار است، پیشنهاد می‌شود با استفاده از منابع صندوق توسعه ملی معادل یک میلیارد دلار، بسته مالی ویژه‌ای برای شرکت‌های تابعه این وزارتخانه که از محل عدم وصول درآمد در تامین نقدینگی مربوط به اجرای پروژه‌ها دچار مشکل شده‌اند و به منظور پوشش هزینه‌های عملیاتی و جاری تخصیص داده شود.
3- امکان تعدیل و تسهیل در اجرای قراردادهایی که در اثر شیوع کرونا دچار تاخیر و وقفه شدند.
4- انتقال اختیارات شورای عالی نظام فنی به وزیر نیرو برای خاتمه دادن به قراردادهای آسیب‌دیده از شیوع کرونا.
5- حمایت‌های بهداشتی و پزشکی ویژه از پرسنل حاضر در تولید و توزیع.
6- تسهیل در تامین مواد اولیه مورد نیاز واحدهای صنعتی از طریق صنایع بالادستی نظیر مس.
7- افزایش تاب‌آوری زنجیره تامین صنعت برق با حمایت از نوآوری در شرکت‌های فناور.
تجارب جهانی
در ادامه این نوشتار به تجربه جهانی حمایت از صنعت برق در دوران کرونا پرداخته شده است. مطالعات نشان می‌دهد اقدام‌های صورت‌گرفته در سایر نقاط دنیا برای صنعت برق در بحران کرونا در سه دسته زیر قابل تقسیم‌بندی است:
پرداخت بهای برق: کمک به پرداخت هزینه‌های قبوض مشترکان خانگی صرفاً برای اقشار هدف که از پیش نهاد رگولاتوری شناسایی کرده است؛ در قالب تخفیف، پرهیز از اعمال جریمه دیرکرد و عدم قطع برق در صورت پرداخت نکردن بهای برق.
پایش شرایط بهره‌برداری از شبکه: «تعیین شرایط الزام برای تعلیق قوانین بهره‌برداری مبتنی بر قوانین بازار برق و رقابتی»، «تنظیم موافقت‌نامه میان ذی‌نفعان بازار برق تا در صورت ورود سیستم به شرایط ناپایداری، قیود امنیت سیستم بدون در نظر گرفتن هزینه‌های اقتصادی رعایت شود»، «تعیین شرایط فوق‌العاده و اضطراری برای وضعیت فقدان منابع کافی و مدنظر قرار گرفتن بهره‌برداری جزیره‌ای از شبکه» و «تعیین سناریوهای مواجهه با بحران برحسب کفایت تعداد کارکنان در بهره‌برداری (در واحدهای اجبار در مدار) به دلیل قیود امنیت شبکه».
دغدغه سلامتی نیروی انسانی در صنعت برق: تدوین دستورالعمل برای هماهنگی میان منابع انسانی، برنامه‌ریزی و مدیریت کارکنان و اجرای برنامه‌های آموزشی.
به‌طور کلی، بررسی وضعیت صنعت برق در شرایط موجود می‌تواند در یافتن راهکارهایی به منظور تخفیف آثار بحران کرونا بر عملکرد این صنعت موثر باشد. به‌گونه‌ای که از سویی کمترین آسیب به این بخش وارد شود و از سوی دیگر پس از بازگشت شرایط به حالت عادی، عرضه‌کنندگان برق در این گزارش شامل تولیدکنندگان انرژی برق، تولیدکنندگان تجهیزات و قطعات، مشاوران و پیمانکاران قادر باشند همچون سابق به تامین برق پایدار برای گروه‌های مختلف ادامه داده و در خدمت تحقق شعار سال، پیش‌نیاز فعالیت سایر بخش‌های اقتصاد را با اطمینان فراهم سازند.
